Το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος στη Βρετανία προκαλεί αναταράξεις τόσο στην ίδια τη χώρα όσο και στην Ευρωπαϊκή Ενωση. Λόγω έλλειψης αντίστοιχου προηγούμενου, αμφότεροι κινούνται σε αχαρτογράφητα νερά, αντιμετωπίζοντας ορατές απειλές. Για τη Βρετανία, πέρα από την απώλεια των προνομίων της ενιαίας αγοράς, σημαντική απειλή είναι η εκδήλωση και η επέκταση των αποσχιστικών τάσεων από τη Σκοτία και τη Βόρειο Ιρλανδία. Για την Ευρωπαϊκή Ενωση, ο μεγάλος και άμεσος πλέον κίνδυνος είναι η σταδιακή της αποσύνθεση.

Τα τελευταία χρόνια είναι εμφανής η απώλεια πίστης στο ευρωπαϊκό εγχείρημα, ιδιαίτερα μάλιστα στη νομισματική ένωση. Τόσο στον πυρήνα όσο και στην περιφέρεια της ευρωζώνης, οι πολίτες αισθάνονται απογοητευμένοι. Θεωρούν ότι έχουν χάσει εθνική κυριαρχία λόγω του ευρώ, χωρίς να απολαμβάνουν -πλέον- την ευημερία που προσδοκούσαν ότι θα τους διασφαλίσει το κοινό νόμισμα. Οι ευρωπαϊκοί θεσμοί αντιμετωπίζονται ως ένα όλο και πιο απρόσωπο γραφειοκρατικό σύστημα, που επεκτείνει διαρκώς τις αρμοδιότητές του και λαμβάνει αποφάσεις χωρίς δημοκρατική νομιμοποίηση. Η παλινδρόμηση και η οχύρωση στο εθνικό κράτος είναι η αντίδραση των πολιτών απέναντι σε μια Ενωση που δεν πείθει ότι είναι ικανή να προστατέψει -πόσω μάλλον να βελτιώσει- το βιοτικό τους επίπεδο.

Μέσα σε αυτές τις συνθήκες, που γιγάντωσαν το κύμα του λαϊκισμού, είδαμε την οικονομική κρίση να μετατρέπεται σταδιακά σε πολιτική και να απειλεί σήμερα την Ευρωπαϊκή Ενωση με διάλυση. Η αντίδραση στην έξοδο της Βρετανίας θα είναι καθοριστικής σημασίας για το μέλλον του ευρωπαϊκού εγχειρήματος. Θα είναι ιστορικό λάθος να επιχειρήσουν οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις -κυρίως Γερμανία και Γαλλία- να διαχειριστούν τη ζημιά με μοναδικό στόχο την ταχύτερη δυνατή επιστροφή σε μια κανονικότητα που αποδεδειγμένα οδηγεί στη διάλυση, ενισχύοντας τις φυγόκεντρες τάσεις.

Η Ευρωπαϊκή Ενωση -αν θέλει να επιβιώσει- θα πρέπει να αποκαταστήσει έναν ισχυρό συνδετικό ιστό, με πρώτο βήμα τη μετατροπή της νομισματικής ένωσης σε οικονομική και δημοσιονομική. Θα πρέπει να προχωρήσει σε γενναία βήματα εμβάθυνσης, αναζητώντας τις κατάλληλες ισορροπίες ανάμεσα στο εθνικό κράτος και στους κοινοτικούς θεσμούς. Θα πρέπει να βρει τρόπους να πείσει τους πολίτες της ότι εξακολουθεί να υπηρετεί τις ιδρυτικές της αρχές και αξίες: την ελευθερία, την ειρήνη, τη συνεργασία, τα ατομικά δικαιώματα και το στόχο της συλλογικής ευημερίας.