Συγκεκριμένα, αναφέρεται στο τέλος του ελληνοτουρκικού πολέμου του 1919-22, στην εγκατάλειψη από την Τουρκία της ελληνικής διοίκησης που είχε εγκατασταθεί στα δυτικά μικρασιατικά παράλια κατά τη Συνθήκη των Σεβρών, όπως και τη σχεδόν άτακτη υποχώρηση του ελληνικού στρατού μετά την κατάρρευση του μετώπου και τη γενικευμένη εκδίωξη και εξόντωση του ελληνικού και χριστιανικού πληθυσμού της Μικράς Ασίας. Συνολικά, το φθινόπωρο του 1922 έφθασαν στην Ελλάδα περίπου 1.000.000 Μικρασιάτες πρόσφυγες.

Φέτος κλείνουν εκατό χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος», θέλοντας να τιμήσει αυτή την επέτειο, ζήτησε από ορισμένους συγγραφείς να γράψουν λογοτεχνικά κείμενα που να αναφέρονται σε εκείνη την εποχή. Σε αυτά τα λογοτεχνικά κείμενα παρουσιάζεται η Σμύρνη όπως προέκυψε μέσα από τη φαντασία ή τις διηγήσεις των συγγραφέων. Οι περισσότεροι από τους δημιουργούς είναι απόγονοι προσφυγικών οικογενειών, άρα γνωρίζουν καλά τα γεγονότα που διαδραματίστηκαν εκεί. Επιπλέον, αποτελούν την τελευταία γενιά που γνώρισε και μεγάλωσε μαζί με τους πρόσφυγες. Αρα, η προσωπική τους άποψη μοιάζει σαν μια νέα συγκατάθεση μνήμης στην Ιστορία.

Στο αφιέρωμα στη Μικρά Ασία στην εφημερίδα «Ελεύθερος Τύπος» συμμετέχουν οι συγγραφείς:

Αζαριάδης Γρηγόρης, Αφεντουλίδου Αννα, Γιαννέλης-Θεοδοσιάδης Γιάννης, Γκόζης Γιώργος, Γκουρογιάννης Βασίλης, Δρακονταειδής Φίλιππος, Ζήρας Αλέξης, Θεοχάρης Γιώργος, Ιντζέμπελης Ελπιδοφόρος, Καριζώνη Κατερίνα, Λαμπαρδής Πασχάλης, Λεονταρίτης Γιώργος, Μαραγκοζάκη Σωτηρία, Μαυρουδής Ευάγγελος, Λία Μεγάλου-Σεφεριάδη, Μπανά Γ. Πολύμνια, Μπλάνας Γιώργος, Μπούρας Κωνσταντίνος, Παπαθανασόπουλος Γιώργος, Πατσώνης Γιάννης, Λιάνα Σακελλίου, Σαραντίτη Ελένη, Αντώνης Νικολόπουλος (Σουλούπ), Στοφόρος Κώστας, Τζανακάρης Βασίλης, Τσοκώνα Ιώ.

Σωτηρία Μαραγκοζάκη Συγγραφέας, δημοσιογράφος

Ανεπίδοτη επιστολή από ένα μέλλον ζόφου

«Εξοχότατε (όπως σε προσφωνούσαν τότε),

Εκατό χρόνια διαβήκανε τον αδιάβατο. Ενας μοναδικός αιώνας απεραντοσύνης. Ενας ολόιδιος κόκκος άμμου στην ακροθαλασσιά του παρελθόντος και του μέλλοντος. Πολλά αλλάξανε λίγο, όχι πολύ. Ανδρώθηκαν η βία και το κράτος, μα έμεινε άφαντος ο Προμηθέας της κάθε εποχής. Κι έμεινε η μνήμη απέθαντη μα κολοβή, ας ξεχαστήκαν τόσοι πεθαμένοι. Μόνο η δική σου ανάμνηση ως Αρμοστή ίδια και απαράλλαχτη παραδόθηκε από γενιά σε γενιά. Με το ανάθεμα και τις κατάρες των Μικρασιατών προσφύγων πλάι στα κειμήλια άχραντων και πεποικιλμένων κληροδοτημάτων. Πρώτη φορά η συναντίληψη της μνήμης ενός δεν ήταν κοντοπόδαρη και ασθενής για το σύνολο. Τόσο άγια και ισχυρά θεοποιήθηκε το μένος και δαιμονοποιήθηκε η προκατάληψη σε βάρος σου. Οπως συχνά συμβαίνει. Πώς αλλιώς. Αγιοι και μάρτυρες υπέγραψαν τα προγραμμένα. Ας έπραξε τα δέοντα η εξοχότητά σου για τους προγραμμένους δίδοντάς τους ιδιοχείρως το εισιτήριο για τη σωτηρία τους. Το ανταποδώσανε με περίσσια αχαριστία συνεχίζοντας με την άφιξή τους στην Ελλάδα τις ειρωνείες και τις ύβρεις εναντίον σου.

Αναστασιάδης, Σολομωνίδης, Ροδάς: η τριάδα που σου έψαλε τον εξάψαλμο σαν «Αλή πασά» της Σμύρνης και μετά την τραγωδία του ξεριζωμού τον επικήδειο πρωτοστατώντας στην ηθική εξόντωσή σου. Τι και αν είχες εξασφαλίσει και επιδώσει προσωπικά στον πρώτο, τον Γεώργιο Αναστασιάδη, εκδότη του Κόπανου -όπως ο ίδιος το διασώζει- το εισιτήριο της σωτηρίας για την έγκαιρη διαφυγή του καθώς το όνομά του ήτανε από τα πρώτα στη λίστα προγραμμένων των Τούρκων. Ουδείς αχαριστότερος του ευεργετηθέντος. Αγνώμον δίποδο ο άνθρωπος θα παραμείνει εσαεί. Οσο για τους διαμορφωτές ενόρκους στο διαρκές δικαστήριο της κοινής γνώμης, αυτοί αποδείχθηκαν παντός καιρού και αιώνα.

Δε μίλησες -λένε αν και ψεύδονται-, μα τι να πεις. Τα είχανε εκστομίσει όσοι δε σταματήσανε έναν ολόκληρο αιώνα να μιλούν. Δίχως να λένε κάτι. Απλώς να αναμασούν, να μηρυκάζουν, να αναθεματίζουν και να υπερθεματίζουν, να παραποιούν και να αποσιωπούν. Θύματα και παθόντες και όμως να αποδέχονται μεθόδους βαρβαρότητας που αφανίζουν, εξανδραποδίζουν και αιματοκυλούν. Να επιμένουν και να εμμένουν σε αντιλήψεις διαχωρισμού των ανθρώπων και σε αρχές περίκλειστες, αταίριαστες προς το ελεύθερο ελληνικό πνεύμα, πεπερασμένες και καταδικασμένες αργά ή γρήγορα να αποτύχουν. Να μην εννοούν να καταλάβουν ότι η μετριοπάθεια και ο σεβασμός του αλλογενούς, του αλλόδοξου ή αλλόγλωσσου, η αποδοχή, η συναίνεση, η ειλικρινής συνεργασία, η συμφιλίωση παραμερίζουν έχθρητες και μίση, οικοδομούν και διαιωνίζουν στέρεες σχέσεις, συμπαγείς παρά τις αναρίθμητες διαφορές. «Τουρκόφιλο», «διώκτη των Χριστιανών», «αντεθνικό» σε αποκαλούσαν τότε αδυνατώντας να κατανοήσουν την πολιτική κατευνασμού των παθών και την προσπάθεια προσέγγισης των σύνοικων στοιχείων, που ακολούθησες απαρέγκλιτα στη Σμύρνη. Γιατί για σένα δεν ήτανε βεντέτα κρητική οι ελληνοτουρκικές διαφορές, παρότι είχανε σκοτώσει δυο αδελφούς σου οι Τούρκοι στο νησί.

Η γαλλική παιδεία σου και η εμπειρία σου από την Κρήτη δεν επέτρεπαν αυταπάτες για το ρόλο των Μεγάλων και ιδίως της Αγγλίας ως κυρίαρχης δύναμης της εποχής. Αν μη τι άλλο τον ενάμιση χρόνο εγκλεισμού σου στις φυλακές των Αγγλων στην Κρήτη είχες την ευκαιρία να μελετήσεις την προσφιλή τους τακτική του «διαίρει και βασίλευε». Να αντιληφθείς εγκαίρως αργότερα στη Σμύρνη πως οι Εγγυήτριες Δυνάμεις δεν επιθυμούσαν να εξαπλωθεί και να ανδρωθεί η Ελλάδα σε δυο ηπείρους και πέντε πελάγη. Και έπραξαν κρυφά ή φανερά ό,τι μπορούσαν για να μη σαρκωθεί το εύθραυστο όραμα των Σεβρών. Να διαπιστώσεις πικρά πως η Μικρασία ήτανε πεδίο άσκησης λαμπρό του κυνισμού τους, όπως και κάθε μελλοντική «μικρασία». Τι και αν οι Σμυρναίοι αποκαλούσαν «Λωλοτζώρτζη» χαϊδευτικά τον Βρετανό πρωθυπουργό Λόιντ Τζωρτζ και πίνανε νερό, τρελό νερό στο όνομά του.

«Δυστυχώς εγώ που είχα προβλέψει τα πάντα προ πολλού είμαι καταδικασμένος να υποστώ το βάσανο ως συμμετέχων στην καταστροφή. Διότι είτε παραμείνω εις την θέσιν μου, είτε παραιτηθώ η καταστροφή θα επέλθη. Η παραίτησίς μου απλώς θα φέρη ταχύτερον την καταστροφήν με το να αποθαρρύνη τον στρατό και θα δώση εις τον Κεμάλ το έναυσμα διά να επιτεθή… Αυτός είναι ο λόγος που προτιμώ να θυσιάσω ολοσχερώς τον εαυτό μου παραμένων εις την θέσιν μου ως καπετάνιος εις ένα βυθιζόμενον πλοίον», κατέγραψες με σπαραγμό και ανατριχιαστική ακρίβεια. Εις μάτην.

Εκατό χρόνια μετά η αποδοχή -παρά τους αρχικούς ενδοιασμούς σου- της θέσης του επικεφαλής στην Ύπατη Αρμοστεία Σμύρνης φαντάζει ακατανόητη δεδομένων και των απόψεών σου για το μικρασιατικό εγχείρημα. Αν και επιστήθιος φίλος με τον Ελευθέριο Βενιζέλο ήταν γνωστό ότι περιφρονούσες εξίσου πολιτικούς και πολιτική. Γιατί δέχτηκες; Γιατί πήγες; Ουδέποτε υπήρξες θεσιθήρας, ούτε και θηρευτής αξιωμάτων και διακρίσεων. Γιατί; Το έβλεπες να διαβαίνει, το διάκρινες καθαρά πίσω απ’ τα πρεσβυωπικά ματογυάλια σου να κραδαίνει τον όλεθρο και τον τρόμο. Το ζοφερό «ένα κράτος, ένα έθνος, μία γλώσσα, μια θρησκεία» των εθνικισμών είχε ήδη ανατείλει στην Εσπερία. Ισως, όμως, από την άλλη για αυτό και να κατέφυγες στην Ανατολή. Αν μη τι άλλο εκεί έθεσες υπό τη σκέπη της Υπατης Αρμοστείας το «Φως εξ Ανατολών». Το Πανεπιστήμιο του οργανωτή καθηγητή Κωνσταντίνου Καραθεοδωρή, του εκ της χειμαζόμενης -λόγω των ολέθριων κυρώσεων μετά τον Μεγάλο Πόλεμο- Γερμανίας ορμώμενου. Στο πρόσωπό σου βρήκε τον πλέον ένθερμο υποστηρικτή και χορηγό προσβλέποντας όπως και εσύ στην κοινωνική ηγεμονία των εκλεκτών του πνεύματος για την αφύπνιση συνειδήσεων και την καταπολέμηση των προλήψεων. Το πιο προοδευτικό, το πιο άρτιο και νεωτερικό Πανεπιστήμιο με πάμπολλες σχολές μεταξύ των οποίων Σχολή Ανατολικών Γλωσσών όπου θα διδάσκονταν τουρκικά, αραβικά, περσικά, αρμενικά, αρχαία και νεώτερα εβραϊκά. Ενα μοναδικό κέντρο μελέτης που θα άμβλυνε τις γλωσσικές, φυλετικές και θρησκευτικές διαφορές. Ονειρο και ελπίδα για έναν κόσμο ειρηνικό, αδελφωμένο στα έδρανα της γνώσης, της αποδοχής, του αλληλοσεβασμού και της αρμονικής συνύπαρξης. Τι ουτοπία, τι μεγαλειώδης, τι εξαίσια, όμως, ουτοπία!

Μεγαλοφυή και ανισόρροπο, δημοκράτη και μεσαιωνικό σατράπη, δίκαιο και άδικο σε χαρακτήρισε ο Μιχαήλ Ροδάς, εκ των στενών συνεργατών σου τον πρώτο καιρό της Υπατης Αρμοστείας και δριμύτατος κατήγορός σου εν συνεχεία. Με συμπεριφορά που παρέπεμπε στη γνωστή ιστορία της κατσίκας με το γάλα, μηδένιζες σε μια στιγμή έκρηξης ό,τι σημαντικό και αξιοθαύμαστο είχες με κόπο δημιουργήσει. Με τον δύστροπο χαρακτήρα σου, την αντιφατική προσωπικότητά σου, τον αυταρχισμό, τον συγκεντρωτισμό, την υπεροπτική ματιά σου. Στριφνός, μονήρης, περιφρονητικός, ιδιόρρυθμος, ναι, υπήρξες. Οχι, όμως, προδότης, ούτε ψυχρός διαχειριστής καθώς εφάρμοζες πιστά τη βενιζέλεια πολιτική για τη δημιουργία μιας πολυεθνικής Μεγάλης Ελλάδος ακατανόητης για το κατεστημένο της εποχής. Μια αυτοαναιρούμενη πολιτική που προσιδίαζε με τον οικουμενισμό του Ρήγα -όπως τουλάχιστον εσύ αντιλαμβανόσουν-, εν αντιθέσει με τον αποσχιστικό εθνικισμό της Μεγάλης Ιδέας. Μια καταδικασμένη πολιτική μεγαλοϊδεατισμού όπως θα αποδείξει η Ιστορία, αν και άγραφη ακόμη, με τα ολέθρια όνειρα περί Μεγάλης Γερμανίας ή ανασύσταση της Τσαρικής ή Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.

Εκατό χρόνια διαβήκανε τον αδιάβατο. Ενας ολόκληρος αιώνας απεραντοσύνης. Ενας κόκκος άμμου στην ακροθαλασσιά του παρελθόντος και του μέλλοντος. Πόσα άραγε αλλάξανε…».

Πίδακας ο κατατρεγμός ξεπέρασε το γυάλινο φράγμα και εγκαταστάθηκε στο σαλόνι επαρχίας. Ο κρότος ήτανε εκκωφαντικός απ’ τις εκρήξεις, τις σειρήνες, τους βόμβους των ελικοπτέρων, τον τρόμο της ανυπεράσπιστης ζωής, το σπαραγμό του ξεριζωμού. Ουκρανία 2022 μετά Χριστόν. Κρανίου τόπος. Ο χρόνος δεν περίσσευε, ποτέ δεν περισσεύει. Κρόνος ανάλγητος καταβροχθίζει τα παιδιά του, ξεκληρίζει. Εκλεισε το διακόπτη στη σβηστή οθόνη και άναψε το κερί. Το επιστολικό διήγημα, η ευφάνταστη επιστολή προς τον πάλαι ποτέ διαβόητο Υπατο Αρμοστή Σμύρνης Αριστείδη Στεργιάδη θα έμενε όχι μόνο ανεπίδοτη, μα και ανολοκλήρωτη.

Αλεξανδρούπολη 2022.

Ειδήσεις σήμερα