Η σπονδυλωτή έκθεση «Λίθινες Διαδρομές – Ιστορίες από Πέτρα: Εβραϊκές Επιγραφές στην Ελλάδα» που διεξάγεται στα δυο μουσεία παρουσιάζει, για πρώτη φορά, αρχαιολογικά ευρήματα που τεκμηριώνουν την παρουσία των Εβραίων στον ελληνικό χώρο από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. Σπονδυλωτά ήταν και τα εγκαίνια που έλαβαν χώρα πρώτα στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος και στη συνέχεια στον χώρο του Επιγραφικού Μουσείου, παρουσία της υπουργού Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνας Μενδώνη, η οποία απηύθυνε σύντομο χαιρετισμό, καθώς και του Πρέσβη της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, δρ. Ερνστ Ράιχελ.

Η έκθεση, που πραγματοποιείται με την υποστήριξη του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, του υπουργείου Εξωτερικών της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και του Ελληνογερμανικού Ταμείου για το Μέλλον, χαρακτηρίζεται από ευρηματική διττή διάρθρωση και πρωτοτυπία. Το πρώτο και κύριο σκέλος της παρουσιάζεται στο Επιγραφικό Μουσείο όπου φιλοξενούνται μοναδικά εβραϊκά επιγραφικά τεκμήρια από τις συλλογές μουσείων και υπηρεσιών του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού. Με τη βοήθεια εποπτικού και ψηφιακού υλικού ξεδιπλώνονται όλες οι εκφάνσεις της κοινωνικής, θρησκευτικής, πολιτικής και πολιτιστικής ζωής των Ιουδαίων/Εβραίων και τον τοπικών κοινοτήτων τους στην Αθήνα, στον Μυστρά και σε όλο τον ελλαδικό χώρο από την αρχαιότητα έως την τουρκοκρατία. Το δεύτερο σκέλος παρουσιάζεται στο Εβραϊκό Μουσείο με τίτλο «Τέχνη της Μνήμης και της Μνημόνευσης». Πραγματοποιείται υπό την επιμέλεια του Βίκτωρ Κοέν και συνδυάζει το χτες με το σήμερα μέσα από τον «διάλογο» δέκα αρχαίων επιγραφών και αντικειμένων με ισάριθμα έργα σύγχρονης τέχνης. Περιλαμβάνει, μεταξύ άλλων, την επιγραφή απελευθέρωσης του Μόσχου, γιού του Μοσχίωνος του Ιουδαίου από το Αμφιάρειο του Ωρωπού, που αποτελεί την πρωιμότερη ως τώρα εβραϊκή επιγραφή στην Ελλάδα και χρονολογείται στα τέλη του 4ου με αρχές του 3ου αι. π.Χ. Η έκθεση, που πλαισιώνεται από καλλιτέχνες από ένα ευρύ φάσμα μορφών τέχνης, ολοκληρώνεται με τον πίνακα του εικαστικού Μωρίς Γκανή (1973-2019), στη μνήμη του οποίου είναι αφιερωμένη.

Η έκθεση «Λίθινες Διαδρομές-Ιστορίες από Πέτρα: Εβραϊκές Επιγραφές στην Ελλάδα» βασίστηκε στην έντυπη επιστημονική έκδοση «Corpus Inscriptionum Judaicarum Graeciae (CIJG)-Σύνταγμα Ιουδαϊκών και Εβραϊκών Επιγραφών από την Ηπειρωτική και Νησιωτική Ελλάδα (τέλη 4ου π.κ.ε./π.Χ.-15ος αιώνας)», που εκδόθηκε από το Εβραϊκό Μουσείο της Ελλάδος το 2018 και έναν χρόνο μετά βραβεύτηκε από την Ακαδημία Αθηνών. Πρόκειται για άκρως σημαντική έκδοση, καθώς περιλαμβάνει επιγραφικά τεκμήρια εβραϊκού περιεχομένου ή ενδιαφέροντος που προέρχονται από το σύνολο του ελλαδικού χώρου, πολλά από τα οποία παρέμεναν άγνωστα. Το επιγραφικό σύνταγμα, που έτυχε εξαιρετικής υποδοχής από ειδικούς και μη, αποτέλεσε το έναυσμα και το επιστημονικό υπόβαθρο για την περιοδική έκθεση, η οποία θα διαρκέσει ως το τέλος Φεβρουαρίου 2023.

Τα εκθέματα χρονολογούνται από τα τέλη του 4ου αι. π.Χ. έως τον 17ο αι. και προέρχονται από τις μόνιμες συλλογές των δύο μουσείων, τα αρχαιολογικά μουσεία της Αττικής και της Περιφέρειας (Αρχαιολογικά Μουσεία Ηρακλείου και Θεσσαλονίκης, ΕΦΑ Ανατολικής Αττικής, Καβάλας – Θάσου, Κυκλάδων, Κορινθίας, Λάρισας, Μαγνησίας, Πέλλας, Πόλης των Αθηνών, Χανίων) και το Ιστορικό Μουσείο Κρήτης. Την έκθεση συνοδεύουν η ψηφιακή έκδοση (e-book) του επιγραφικού συντάγματος, ώστε να μπορεί ο επισκέπτης να διερευνήσει την πλήρη έκταση του διαθέσιμου υλικού, ένας δίγλωσσος κατάλογος που παρουσιάζει όλα τα αρχαιολογικά και ιστορικά τεκμήρια της κοινής έκθεσης, καθώς και ειδικά σχεδιασμένα εκπαιδευτικά προγράμματα.

Εγκαίνια – δηλώσεις

«Η έκθεση, το επιστέγασμα δουλειάς πολλών ετών, συνδυάζει ένα μακροχρόνιο ερευνητικό πρόγραμμα του μουσείου, μια πρωτότυπη σπονδυλωτή πρόταση και τη συνεργασία δύο μουσείων της Αθήνας για την πραγματοποίηση ενός ονείρου και μιας ευγενούς επιθυμίας», ανέφερε η διευθύντρια του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος Ζανέτ Μπαττίνου, που άνοιξε αυτή την «εξαιρετικά σημαντική εκδήλωση, ορόσημο στην 45ετή ιστορία του μουσείου». Συγκινημένος επειδή «σήμερα εκπληρώνεται ένα παλιό μου όνειρο», δήλωσε ο πρόεδρος του Εβραϊκού Μουσείου Ελλάδος Μάκης Μάτσας, τονίζοντας την «πολυσήμαντη αξία» της έκθεσης, καθώς αναδεικνύει αφενός «το εβραϊκό στοιχείο στην Ελλάδα ως μια από τις αρχαιότερες εβραϊκές κοινότητες της Ευρώπης», και αφετέρου «το πολιτισμικό παρελθόν της πατρίδας μας, της Ελλάδας».

Ως «λαλούντες λίθους» χαρακτήρισε τις επιγραφές η υπουργός Πολιτισμού και Αθλητισμού, Λίνα Μενδώνη, κατά την οποία «η μεγαλύτερη ίσως σημασία της συγκεκριμένης έκθεσης έγκειται στο γεγονός ότι τόσο με τη θεματική, όσο και με τη μεθοδολογική της προσέγγιση καταδεικνύει ιστορικά ότι η διαφορετικότητα όχι μόνο δεν εμποδίζει τη συνύπαρξη, αλλά αντιθέτως συνιστά παράγοντα εμπλουτισμού, που διευρύνει τα θεμέλια, ενισχύει την προσαρμοστικότητα της κοινωνίας και εντέλει αυξάνει τη συνοχή και την ανθεκτικότητά της. Η έκθεση», συνέχισε η υπουργός, «λειτουργεί επιπλέον παιδευτικά, προωθώντας την ανεκτικότητα ενάντια στα παντός είδους στερεότυπα και στη ρητορική μίσους και αποκλεισμού. Υπό το πρίσμα των τραγικών γεγονότων που λαμβάνουν αυτή τη στιγμή χώρα στην Ουκρανία, και μάλιστα στο πλαίσιο ενός αφηγήματος “αποναζιστικοποίησης” και “αποφασιστοποίησης”, το νηφάλιο και ενωτικό μήνυμα της έκθεσης καθίσταται ακόμη πιο επίκαιρο», τόνισε η κ. Μενδώνη.

Από την πλευρά του ο πρέσβης της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας, δρ. Ράιχελ σημείωσε ότι η έκθεση «είναι μια εξαιρετική επιβεβαίωση της λατινικής παροιμίας verba volunt scripta manent (“τα λόγια πετούν, τα γραπτά μένουν”) οπότε η κατανόηση του παρελθόντος θα ήταν τελείως διαφορετική αν δεν είχαν ανακαλυφτεί αυτές οι επιγραφές». Ο δρ. Ράιχελ συμπλήρωσε ότι «εκθέσεις όπως αυτή μας θυμίζουν ότι οι Εβραίοι αποτελούν αναπόσπαστο μέρος της ευρωπαϊκής ιστορίας από την αρχαιότητα, καθώς η συμβολή τους στην πνευματική σκέψη και τις τέχνες στην πολιτική και την οικονομία έχουν διαμορφώσει και εμπλουτίσει την κοινή μας ευρωπαϊκή ταυτότητα». Τέλος, ο διευθυντής του Επιγραφικού Μουσείου, Αθανάσιος Θέμος, σημείωσε ότι η συνεργασία των δύο μουσείων «έχει και μια ακόμα διάσταση, εκείνη της κατάδυσης του επισκέπτη στον ιστορικό χρόνο και την ανάδυσή του στη σύγχρονη τέχνη μέσω των αρχαίων μνημείων», συμπληρώνοντας ότι η συγκεκριμένη έκθεση «αναφέρεται ουσιαστικά στην πολυπολιτισμικότητα».

Στο πλαίσιο της εκδήλωσης παραδόθηκε στο Εβραϊκό Μουσείο Ελλάδος από τη Διεύθυνση Νεότερης Πολιτιστικής Κληρονομιάς, με φροντίδα της διευθύντριας Σταυρούλας Φωτοπούλου, το Σήμα Πιστοποίησης/Αναγνώρισης, διάκριση την οποία το μουσείο είχε πετύχει το 2020, αλλά λόγω της πανδημίας το σήμα είχε παραδοθεί μόνο ψηφιακά.