Οι κοινωνίες δημιουργούν τόπους προκειμένου να εναποθέσουν τα απόβλητά ή τις ενοχές τους.
Δεν είναι σκοπός, εδώ, η έναρξη μίας εκτενούς συζητήσεως-ανάλυσης για την εξέλιξη του Δικαίου και κατ’ επέκταση του δικαιοδοτικού συστήματος. Αυτό που ενδιαφέρει, είναι η αποτελεσματικότητα στην λειτουργία του σωφρονιστικού συστήματος και το αν υπάρχουν στην διάθεσή μας εργαλεία, τα οποία αξιοποιούμενα θα αποδώσουν αποτελέσματα με στόχο την μείωση απωλειών και την διάσωση κοινωνικού μας κεφαλαίου.

Η σύγχρονη κοινωνία, αυτή που συνιστά μια φιλελεύθερη δημοκρατία, Δυτικού τύπου, δεν μπορεί να είναι εκδικητική και να επιβάλει στους παραβάτες του Νόμου τιμωρία και ποινές οι οποίες συνεπάγονται την εξόντωση τους ή την εξυπηρέτηση των εκδικητικών ενστίκτων της. Οι εικόνες οργισμένων θυμάτων ή συγγενών στις τηλεοπτικές κάμερες, είναι … ευλογία για την τηλεθέαση, πλην όμως, δεν είναι συμβατές με την έννοια του πολιτισμένου ανθρώπου.

Οι νόμοι και οι θεσμοί απονομής Δικαίου, στις συντεταγμένες κοινωνίες, συνίστανται και λειτουργούν από τα κοινώς συμπεφωνημένα όργανα. Αυτό είναι δύσκολο, ίσως – και σε ορισμένες περιπτώσεις αδύνατο-, να γίνει αντιληπτό, ειδικά από όσους καθίστανται αποδέκτες των συνεπειών μιας εγκληματικής πράξης. Αυτά, όμως αφορούν την διαδικασία μέχρι την επιβολή της ποινής.

Από την επιβολή της ποινής και επέκεινα, το σωφρονιστικό σύστημα, έχει αποστολή να δημιουργήσει τους κατάλληλους όρους και προϋποθέσεις επανένταξης του δράστη –κρατούμενου και καταδίκου πλέον-, στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Το τι προηγήθηκε και για ποιους λόγους ο κρατούμενος οδηγήθηκε στην φυλακή, έχει προφανώς την αξία του και συγκρατείται, αλλά, δεν πρέπει να καθορίζει την αντιμετώπισή του από το σωφρονιστικό σύστημα. Γιατί, εκτός ελαχίστων εξαιρέσεων που σχετίζονται πιθανόν με αίτια παθολογίας, όλοι δικαιούνται, κατ’ ελάχιστον, την δεύτερη ευκαιρία. Και είναι γεγονός ότι, όταν αυτή η ευκαιρία δίδεται ανιδιοτελώς, με εντιμότητα και ειλικρινώς θετική διάθεση, τότε αποδίδει.

Περιορισμένες είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες, πρώην κατάδικοι συμπεριφέρθηκαν με αχαριστία, όταν κάποιος τους έδωσε την ευκαιρία. Ακόμη και όταν για άλλες αιτίες υποτροπίασαν, δεν φάνηκαν αγνώμονες σε όποιον τους προσέγγισε με ειλικρίνεια, σεβόμενος την ανθρώπινη υπόσταση και αξιοπρέπειά τους.

Υπάρχει, όμως, το απογοητευτικό ποσοστό του 65%-70% υποτροπής και επιστροφής στην φυλακή. Οι λόγοι σύνθετοι και οι αιτίες πολλαπλές. Επομένως, πρέπει να αποδεχθούμε, ως νομοτέλεια, την απώλεια ενός υπολογίσιμου αριθμού ανθρώπων, ενός ποσοστού του έμψυχου κεφαλαίου μας; Να συνθηκολογήσουμε και να εγκαταλείψουμε την όποια προσπάθεια γιατί «αυτή είναι η μοίρα τους», γιατί «ο κατήφορος δεν έχει επιστροφή»; Και θα αισθανόμαστε όμορφα όταν θα ξέρουμε ότι χαρίσαμε στην σκοτεινή πλευρά κάποιους, οι οποίοι θα μπορούσαν να προσθέσουν στην συνολική προσπάθεια;

Εύλογα διερωτάται κανείς αν υπάρχει κάτι που μπορεί να γίνει, κάτι που μπορεί να λειτουργήσει ως εν δυνάμει αντίβαρο. Η απάντηση είναι απολύτως καταφατική. Η εμπειρία του Ειδικού Καταστήματος Κράτησης Νέων – Αυλώνα είναι ενδεικτική και πραγματικά, αφήνει μεγάλα περιθώρια αισιοδοξίας.

Στον συγκεκριμένο χώρο, στον οποίο κρατούνται νέοι 18-25 ετών, υπήρξε η ευτυχής συγκυρία της παρουσίας του διευθυντή του Δημοτικού Σχολείου των φυλακών του κ. Νίκου Αρμένη. Δάσκαλος, ο οποίος απέχει μακράν από το στερεότυπο του μίζερου, γραφειοκρατικοποιημένου εκπαιδευτικού-δημοσίου υπαλλήλου και υπηρετεί το λειτούργημά του με ειλικρινή αφοσίωση και πάθος. Αγαπά αυτό που κάνει και δεν συναρτά την ποιότητα των υπηρεσιών του με την αντιμισθία του.

Στην διαδρομή του συναντήθηκε με τον Στάθη Γράψα. Ηθοποιό με εκπληκτικό βιογραφικό, και πάθος για το θέατρο. Όμως, ο Στάθης δεν είναι από εκείνους που θεωρούν τον καλλιτέχνη σαν ένα «ευαίσθητο, πληγωμένο πουλάκι». Τοποθετεί τον εαυτό του στο θέατρο του τρίτου χώρου, εκείνο δηλαδή το θέατρο που παρεμβαίνει στην κοινωνική διεργασία, προτείνει, ανατρέπει αλλά ταυτοχρόνως, εισπράττει και ανατροφοδοτείται από τους ανθρώπους του πραγματικού κόσμου. Έτσι αντιλαμβάνεται ότι υπηρετεί τον ρόλο του ως καλλιτέχνης, ως ενεργό μέλος της κοινωνίας. Έχοντας αυτό ως αρχή και στάση ζωής, προσφέρθηκε το 2010 εθελοντικά, να συγκροτήσει ομάδα θεατρικής διδασκαλίας στο ΕΚΚΝ-Αυλώνα.

Η σύμπτωσή του με τον Νίκο Αρμένη έκανε δυνατή την δημιουργία θεατρικού τμήματος στο συγκεκριμένο κατάστημα κράτησης. Δηλαδή, εντός μιας ετεροτοπίας απόκλισης (την φυλακή) δημιούργησαν μία δεύτερη ετεροτοπία (το θέατρο), η οποία κατέλυσε την αρνητική επιρροή της πρώτης και έδωσε την δυνατότητα να γεννηθεί ο σπινθήρας για την επανεκκίνηση των ψυχών.

Οι Νίκος Αρμένης και ο Στάθης Γράψας, δεν αντιμετωπίζουν τους κρατουμένους ως «άλλους», αλλά, ως νέους που έχουν το δικαίωμα στο λάθος και που βεβαίως πρέπει να υποστούν τις συνέπειές του, αλλά όχι για λόγους εκδίκησης. Όχι τιμωρία για την τιμωρία, όχι τιμωρία δίχως αγάπη, που ξεραίνει τις ψυχές.

Για την διαδρομή και λειτουργία των ομάδων, τις δυσκολίες και τις συνθήκες, τις παραστάσεις, και τις τεχνικές θα μιλήσουν οι ίδιοι οι συντελεστές. Κλείνοντας το εισαγωγικό μου σημείωμα, θέλω να επισημάνω το εξής:

Το ποσοστό υποτροπής και επιστροφής στην φυλακή των κρατουμένων που μετείχαν και εργάστηκαν στο θεατρικό αυτό εργαστήρι, από το προαναφερθέν 65%-70%, μειούται στο 8%-10% (η μέτρηση αφορά χρονικό διάστημα πλέον της πενταετίας, το οποίο κρίνεται ως ικανό για την εξαγωγή συμπερασμάτων).

Συνεπώς, μήπως η πολιτική ηγεσία –κάθε απόχρωσης-, πρέπει να σταματήσει να συζητά ανοήτως για το ζήτημα των φυλακών και του σωφρονιστικού συστήματος και να αξιοποιήσει συστηματικά ένα εργαλείο που έχει αποδειχθεί στην πράξη ότι λειτουργεί;

Και γιατί είναι βέβαιο ότι λειτουργεί; Μα γιατί απλούστατα, το θέατρο είναι από την φύση του αταξικό και υπεράνω χαρακτηριστικών που κατηγοριοποιούν τους ανθρώπους. Τόσο στην προέλευσή του όσο και στους τελικούς αποδέκτες του. Όλοι μπορούν να δουν και να χαρούν το θέατρο. Αστοί, εργάτες, μικρομεσαίοι, έξυπνοι, κουτοί, αφελείς ή πονηροί.

Ούτως ή άλλως, η τέχνη έχει κοινωνική αποστολή. Δεν αποτελεί σκοπό της η εξυπηρέτηση πολιτικών ή άλλων ιδιοτελών σκοπιμοτήτων. Σκοπός της είναι η εξύψωση της ηθικής και πνευματικής αισθητικότητας του ανθρώπου. Αυτό, ισχύει σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό στην περίπτωση του θεάτρου, γιατί η επαφή με τον άνθρωπο είναι στενώτερη. Άρα, δημιουργείται μία ιδανική συνθήκη, εντός της οποίας ο άνθρωπος υποβοηθείται προκειμένου να επιτύχει την πνευματική και ηθική του εξύψωση.

Και εντός των φυλακών, είναι δυνατόν –όχι, βεβαίως, εύκολα-, να βρεθεί ο δρόμος ο οποίος οδηγεί στην πραγμάτωση του σκοπού, αυτού, μιας και η Τέχνη δεν έχει στεγανά, όρια και προκαταλήψεις. «Η Τέχνη αξίζει περισσότερο από την Αλήθεια» πρέσβευε ο Νίτσε. Και πράγματι στην περίπτωση του θεάτρου η θέση αυτή συναντά την πλέον αυθεντική απεικόνισή της. Γιατί αν η αλήθεια είναι η αποκάλυψη των φαινομένων, τότε, το θέατρο προϋπάρχει αυτής. Γιατί εν αρχή δεν «ην ο Λόγος», αλλά η δυναμική δημιουργίας και εξελικτικής διαδικασίας του όντος.

«Γίγνεσθαι-ένταση-φωνή-ασυνείδητο-μικρό παιδί-ζώο» που υπερβαίνει το ασφυκτικό ζεύγμα Φύση – Πολιτισμός . Επομένως, αν βρεθεί και ένας «δάσκαλος» ο οποίος έχει την ικανότητα να δημιουργεί ερεθισμούς πνευματικής περιέργειας και μπορεί να διαχειρίζεται τα δυναμικά μιας ομάδας –στην περίπτωση που αφορά σε κρατουμένους, απαιτείται ιδιαίτερη ικανότητα και υψηλού επιπέδου παιδεία, τόσο θεατρική όσο και ευρύτερη-, τότε το αποτέλεσμα μας εκπλήσσει. Γιατί, τότε κάθε είδους δεσμά καταλύονται, ισοπεδωμένα από την ελευθερία που αγγίζει η θεατρική μυσταγωγία.

Η οίηση και η μαγεία της θεατρικής πράξης. Επειδή ο άνθρωπος μπορεί να αισθάνεται και να σκέπτεται ελεύθερα. Το θέατρο λειτουργεί καθαρτικά σε κάθε άνθρωπο που θα τολμήσει να άρει τους περιορισμούς του εγωισμού, της ματαιοδοξίας και της φτήνιας που κουβαλάει ο κάθε ένας από εμάς μέσα του.

Και είναι ενδιαφέρον να ανακαλύπτεις τον τρόπο, την δυναμική που αυτό, λειτουργεί σε συνανθρώπους μας ως σπινθήρας επανεκκίνησης για την ψυχή τους. Γιατί, πέραν πάσης αμφιβολίας, αυτά τα παιδιά που εμείς χαρακτηρίσαμε ως «άλλους» και τα σπρώξαμε –δεν αντιλέγω και με δική τους ευθύνη-, στο περιθώριο, κάνουν θέατρο για την ψυχή τους. Και αυτό είναι προδήλως αντιληπτό από οποιονδήποτε θα δει είτε άμεσα είτε σε βιντεοσκόπηση κάποια παράστασή τους. Ας μου επιτραπεί να σημειώσω ότι, στο Ειδικό Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα, το Θέατρο συναντά την ολοκλήρωση της αποστολής του και ο Στάθης Γράψας είναι ο αφιερωμένος καλλιτέχνης, εκείνος που αποτάσσει την αρπαχτή και την ψευδή λάμψη του θεάματος, προκειμένου να υπηρετήσει την Τέχνη του, αναζητώντας διεργασία ανασυγκρότησης και αξιοποίησης ψυχών, τις οποίες έχουμε καταδικάσει στο περιθώριο.

Ακόμη, στον κύκλο σεμιναρίων για το «κοινωνικό θέατρο», τα οποία διοργάνωσε η Ανωτέρα Σχολή Δραματικής Τέχνης «Ιάκωβος Καμπανέλης» του Δήμου Αγίας Βαρβάρας, ο κ. Γράψας παρουσίασε αποσπάσματα από παραστάσεις στις οποίες δούλεψε με άτομα με ειδικές ανάγκες. Η εργασία αυτή, για τους ίδιους λόγους που προανεφέρθησαν, ήταν εξ ίσου συγκλονιστική.

Ειλικρινά, είναι κάτι που πρέπει να το δει κάποιος. Αξίζουν πολλά συγχαρητήρια στην διεύθυνση της σχολής και στην πολιτική ηγεσία του Δήμου για αυτή την προσπάθεια. Οι σπουδαστές της σχολής, είναι ιδιαίτερα τυχεροί γιατί η παιδεία και η εκπαίδευσή τους, περιλαμβάνει κάθε διαθέσιμο εφόδιο προκειμένου να διαμορφώσει, όχι απλά ηθοποιούς, αλλά, ολοκληρωμένα άτομα, καλλιτέχνες με αξιώσεις. Προσωπικότητες που σίγουρα θα ξεχωρίσουν.

Τέλος, αισθάνομαι ότι οφείλω, τουλάχιστον, δημόσια θερμές ευχαριστίες στον διευθυντή και το προσωπικό της σχολής «Ιάκωβος Καμπανέλης». Ίσως, σε δεδομένη στιγμή ανάψει και στις δικές μας ψυχές ο σπινθήρας της επανεκκίνησης. Ίσως, συνειδητοποιήσουμε πόσα σημαντικά έχουμε κερδίσει, από την ύπαρξη προσπαθειών όπως αυτή …

Ελπίδα είναι η δραστηριότητα αυτή να βρει σύντομα μιμητές. Τόσο στο επίπεδο της Τοπικής Αυτοδιοίκησης και της Τέχνης, όσο και σε επίπεδο κεντρικής πολιτικής.

Ας αναλογισθούμε ότι, στην Ρουμανία, χώρα στην οποία , μέχρι τον Δεκέμβριο του 1989 υπήρχε το στυγνό καθεστώς Τσαουσέσκου, πραγματοποιείται μέχρι και ετήσιο φεστιβάλ θεατρικών παραστάσεων θεατρικών ομάδων κρατουμένων.

Σε Ολλανδία, Ηνωμένο Βασίλειο, Γερμανία κ.α., η διδασκαλία θεάτρου στις φυλακές είναι θεσμικά κατοχυρωμένη από δεκαετίες

Φραστικά πυροτεχνήματα περί της αξίας του πολιτισμού ή γενικώς και αορίστως βερμπαλισμοί υπέρ των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, δεν αρκούν και δεν καλύπτουν το κενό. Δεν επαρκεί να πουλάει κανείς ανέξοδο και αβασάνιστο «προοδευτιλίκι» αυτοθαυμασμού και αυτοϊκανοποίησης. Τόλμη και ανάληψη ευθύνης απαιτούνται, ώστε να υπάρξει ουσιαστική, θεσμική στήριξη και να ενταχθεί η θεατρική διδασκαλία οργανωμένα και μόνιμα στα εργαλεία του σωφρονιστικού συστήματός μας. Πράξη χρειάζεται. Ειδικά όταν και η διεθνής εμπειρία συνηγορεί, όπως αποδεικνύεται από τα δεδομένα στοιχεία. Ενδεικτική είναι η περίπτωση του Kentucky στην Πολιτεία της Virginia στις ΗΠΑ. Εκεί, η ομάδα Shakespeare Behind Bars, από τους πλέον πρωτοποριακούς οργανισμούς του χώρου, εργάζεται υπό την καθοδήγηση του Curt Toftland (στην φωτό με τον Στάθη Γράψα από σεμινάριο στο Μίτσικαν των ΗΠΑ), επί 18 έτη, αναπτύσσοντας μια συνεχόμενη κυκλική επαφή με τους κρατουμένους. Σε ετήσια βάση διαπράττονται 9000 εγκλήματα ανηλίκων με 36% ποσοστό επαναλείψεως. Για τα μέλη του «Shakespeare Behind Bars» το ποσοστό υποτροπής και επανάλειψης εγκλημάτων είναι 6%.

Ο κ. Γράψας, έλαβε μέρος και παρουσίασε την δουλειά που έγινε με τους νέους κρατούμενους του Αυλώνα σε δύο Διεθνή Συνέδρια, στο Βερολίνο το έτος 2011 και το Ρότερνταμ το έτος 2012. Είχαμε την ευκαιρία να μιλήσουμε μαζί του και να μας μεταφέρει την εικόνα που αποκόμισε από αυτή τη συμμετοχή:

[«Ένα σημαντικό γεγονός που είναι πια τεκμηριωμένο σε πολλές χώρες είναι ότι κοστίζει περισσότερο ο εγκλεισμός ενός κρατουμένου από την σωστή προετοιμασία για την επανένταξη του στην κοινωνία.

Επίσης μαζί με την μείωση πιθανών θυμάτων σε περίπτωση συμμόρφωσης και επανένταξης, αυτά τα δύο κεφάλαια θα έπρεπε να φτάνουν για να πειστεί κανείς για τους εναλλακτικούς τρόπους μετ-εκπαίδευσης και σωφρονισμού κρατουμένων.

Δυστυχώς όμως σε πολλές περιπτώσεις επικρατεί ο παλιός τρόπος του εγκλεισμού και μόνο. Μα ακόμα και αυτές οι χώρες σιγά-σιγά βγαίνουν στο φως.

Από το διεθνές συμπόσιο για το θέατρο στην φυλακή στο Βερολίνο το 2011, μέχρι το Ρότερνταμ το 2012, η άποψη μου για την αναγκαιότητα του θεάτρου μέσα στα καταστήματα κράτησης ως εναλλακτικός τρόπος συμμετοχής και «ξεκλειδώματος» του κρατουμένου έχει μόνο ενισχυθεί.
Στο κλείσιμο του συνεδρίου βρέθηκα σε ένα πάνελ καλεσμένων, οι οποίοι συζητούσαμε την σημαντικότητα της πιστοποίησης και τα δίκτυα στήριξης μέσα στα καταστήματα κράτησης στις χώρες μας.

Έκανε αρκετή εντύπωση ότι η προσπάθεια στον Αυλώνα μένει ως επί τω πλείστον σε ατομική εθελοντική πρωτοβουλία ενώ στις περισσότερες άλλες χώρες υπήρχε ως κατευθυντήρια γραμμή στην πολιτική του εκάστοτε υπουργείου δικαιοσύνης.

Τα αποτελέσματα με τους κρατούμενους του Αυλώνα μπορούν μόνο να επιβεβαιώσουν ότι το θεατρικό εργαστήρι είναι αναγκαίο.

Ελπίζω κάποια στιγμή να δικαιωθεί η προσπάθεια που κάνουν μερικοί και να εκτιμηθεί η συμμετοχή τους σε αυτό τον εναλλακτικό τρόπο μετ-εκπαίδευσης στη ζωή και στην αυτογνωσία.»].

Σχεδόν σε όλες τις χώρες της ΕΕ η θεατρική διδασκαλία βρίσκεται ενταγμένη στην καθημερινότητα των κρατουμένων και θεατρικές ομάδες κρατουμένων όχι μόνο παρουσιάζουν το αποτέλεσμα της δουλειάς τους εντός φυλακής, αλλά και σε δημόσιους χώρους. Αξίζει να επισημανθεί ότι στην Ρουμανία, η ομάδα «Exit–DanaCenusa» πραγματοποιεί ετήσιο φεστιβάλ κρατουμένων, εκτός φυλακής. Αντίστοιχη είναι η προσπάθεια στην Πορτογαλία –χώρα με τις ίδιες, σχεδόν, παραμέτρους με την δική μας οι ομάδες Pele Theatre Company και (R)Existir – Filipa Francisco, ενώ στην Γερμανία το σχήμα ΑufBruch Αrt City Jail*1, στην Χιλή η ομάδα CoArtRe, το Μεξικό η El mago / Foro Shakespeare – Itari Marta, στην Ισπανία το Teatro Yeses – Elena Canovas, στην Αυστρία η Vienna Vorstadttheater – Manfred Michalke, στην Παραγουάη ‘Theatre for Freedom’ – Nelson Espinola, στο Ηνωμένο Βασίλειο η Escape Artists – Matthew Taylor και στο Δουβλίνο της Ιρλανδίας δρα ο Tom Magill με το σχήμα Educational Shakespeare Company. Στην Ολλανδία η ομάδα Υoung in Ρrison αναπτύσσει σημαντκή δραστηριότητα και έχει δημιουργήσιε παραρτήματα στο Σουρινάμ, Μαλάουι και Νότιο Αφρική, ενώ, τέλος και στην Τουρκία η ομάδα Kocaeli Agency for European Projects δραστηριοποιείται στον ίδιο τομέα με σημαντική επιτυχία και υποστήριξη από το Τουρκικό κράτος.

Παρατηρεί, ο αναγνώστης ότι σε χώρες με διαφορετικά πολιτισμικά χαρακτηριστικά, σαφώς πιο ελλειμματικές σε θεσμούς δημοκρατίας, από τις χώρες, στις οποίες το Ευρωπαϊκό κεκτημένο και ο σεβασμός στα ανθρώπινα δικαιώματα είναι δεδομένη κοινωνική προτεραιότητα, δηλαδή χώρες της Λατινικής Αμερικής και αυτήν την Τουρκία, στις οποίες η δημοκρατία είναι ζητούμενο, βρίσκονται παράγοντες του Δημόσιου βίου, οι οποίοι αναλαμβάνουν την ευθύνη και το θέατρο εισέρχεται σε χώρους φυλακών ή άλλους χώρους «παρεισάκτων» και λειτουργεί απόλυτα δημιουργικά.

Στην χώρα η οποία επαίρεται ότι … «γέννησε την Δημοκρατία και έδωσε τα «φώτα» στον Δυτικό πολιτισμό», θα τολμήσει κανείς να προβεί σε αντίστοιχες πράξεις ή θα μείνουμε για μία ακόμη φορά στα φραστικά πυροτεχνήματα και στην πρόταξή του ως άλλοθι; Θα συνειδητοποιήσουμε ότι ως κοινωνία δεν έχουμε την πολυτέλεια να χάσουμε άλλους νέους από το κεφάλαιό μας; Άλλωστε, μην παραβλέπυμε ότι ο Ζαν Ζενέ στην φυλακή έγραψε τα αριστουργήματα που σήμερα όλοι απολαμβάνουμε.