Γράφει ο Μιχάλης Μαρδάς

Το EThe Magazize του EleftherosTypos.gr ρίχνει φως στους σκοτεινούς διαδικτυακούς διαδρόμους του cyber bullying που παλιότερα ήταν κάτι άγνωστο στην ελληνική κοινωνία αλλά, πλέον, όχι μόνο έχει γίνει γνωστό αλλά καθημερινά απειλεί χιλιάδες παιδιά. Απευθυνθήκαμε στη διακεκριμένη ψυχολόγο, παιδοψυχολόγο και συγγραφέα Αλεξάνδρα Καππάτου για να μας βοηθήσει στην έρευνά μας και τα στοιχεία που μας παράθεσε ήταν συγκλονιστικά.

Αρχικά τη ρωτήσαμε τι είναι αυτή η «μόδα»: «Το cyber bullying ή αλλιώς ηλεκτρονικός εκφοβισμός είναι η επιθετική συμπεριφορά που εκδηλώνεται από ένα έφηβο ή και μια ομάδα συνομηλίκων μέσα από τη χρήση των υπολογιστών εναντίον ενός εφήβου – θύματος που δεν μπορεί να προστατεύσει εύκολα τον εαυτό του, γιατί ο δράστης ή οι δράστες  κρύβονται πολλές φορές πίσω από το πέπλο της ανωνυμίας. Στην περίπτωση που παρατηρηθεί εμπλοκή ενηλίκου χρησιμοποιούνται οι οροί Διαδικτυακή παρενόχληση (Cyber-Harassement) είτε η Διαδικτυακή παρακολούθηση (Cyber-Stalking). Γενικότερα, ο εκφοβισμός περιλαμβάνει απειλές, εκφοβισμό, κακόβουλα σχόλια και πειράγματα που έχουν σαν στόχο την ταπείνωση του εφήβου αλλά και τη  διασκέδαση των δραστών. Διάδοση και διασπορά άσχημων ειδήσεων ή προσβλητικών φημών μέσα από το διαδίκτυο και τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, αποστολή ανεπιθύμητων μηνυμάτων που είναι υβριστικά, κλπ., δημιουργία ψεύτικων διαδικτυακών προφίλ, υποκίνηση τρίτων για διαδικτυακή παρακολούθηση και παρενόχληση του εφήβου αλλά και αποστολή δυσφημιστικών και αναληθών μηνυμάτων σε τρίτα άτομα προερχόμενα δήθεν από το θύμα, αποστολή φωτογραφιών του θύματος ή άλλου είδους μαγνητοσκοπημένο υλικό χωρίς την άδειά του κλπ.. Αυτό γίνεται μέσα από το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο (emails), chat rooms, από ιστοσελίδες, από κινητό με φωτογραφίες κλπ. Αυτό πριν από μερικά χρόνια ήταν άγνωστο στην Ελλάδα αλλά βλέπουμε, δυστυχώς, τα τελευταία χρόνια να παρατηρείται μεγάλη άνθηση και όλο αυτό δημιουργεί πολλές φόρες ασφυκτικές συνθήκες στα παιδιά – θύματα».

Ποιες, όμως. είναι οι συνηθισμένες πρακτικές των δραστών; «Υπάρχουν πάρα πολλά άτομα τα οποία έχουν πέσει θύματα τέτοιων ηλεκτρονικών εκφοβιστών αν και ελάχιστα τα δημοσιοποιούν. Συνηθισμένες πρακτικές είναι να δημοσιεύονται φωτογραφίες από προσωπικές στιγμές των θυμάτων χωρίς την άδεια τους, να παρενοχλούνται σεξουαλικά, να βλέπουν ανυπόγραφα πολλές φορές αρνητικά σχόλια τα οποία διασπείρονται στο διαδίκτυο με πολύ μεγάλη ταχύτητα, και γενικότερα κείμενα με αρνητικό ή προσβλητικό περιεχόμενο σε βάρος τους».

Ποιά είναι η ταυτότητα των δραστών και πως διαλέγουν τα θύματά τους

Ρωτήσαμε την κα. Καππάτου για το προφίλ των δραστών και μας τόνισε πως μιλάμε για εφήβους που αντιμετωπίζουν αρκετές δυσκολίες: «συνήθως είναι παιδιά που μπορεί να παρουσιάζουν επιθετικότητα, δυσκολεύονται να αποδεχθούν την απόρριψη, προέρχονται από ένα δυσλειτουργικό οικογενειακό περιβάλλον με δυσκολία στην επικοινωνία με τους γονείς τους και αντιμετωπίζουν διάφορες συναισθηματικές δυσκολίες κλπ. Πολλές φορές, τα παιδιά αυτά χρησιμοποιούν τον εκφοβισμό ως ένα μέσο ψυχαγωγίας για να γελάσουν και να ικανοποιηθούν από τις αντιδράσεις των παιδιών – θυμάτων, από τον πανικό τους».

Πως, όμως, διαλέγουν τα θύματά τους: «Αυτά που συμβαίνουν στο διαδίκτυο, μπορούν να συμβούν και μέσα στη ζωή. Διαλέγουν άτομα τα οποία μπορεί να είναι εσωστρεφή, να μην είναι ιδιαίτερα κοινωνικά, που έχον δείξει ότι δεν μπορούν να υπερασπιστούν τον εαυτό τους. Το cyber bullying έχει τα χαρακτηριστικά που έχει και το bullying, απλώς είναι πιο περίπλοκο γιατί υπάρχει η ανωνυμία. Δηλαδή, αυτό που είχαμε πριν και το οποίο υπάρχει και σήμερα σε μεγάλο βαθμό που είναι το bullying που προέρχεται από συγκεκριμένα παιδιά -που είναι οι θύτες- μπορεί να συμβεί πιο εύκολα μέσα στο πλαίσιο της ανωνυμίας που προσφέρει ο απέραντος χώρος του διαδικτύου.

Έχει φανεί ότι υπάρχει ένα μεγάλο ποσοστό των παιδιών που υφίσταται τέτοιου είδους επιθέσεις τα τελευταία χρόνια και στη χώρα μας και μάλιστα μια έρευνα που έγινε πρόσφατα στο εξωτερικό και εξέτασε ποιοι άνθρωποι είναι πιο πιθανό να υποστούν bullying στο ψηφιακό και στον πραγματικό κόσμο, έδειξε ότι οι μετριοπαθείς χρήστες του διαδικτύου (σ.σ. δεν είχαν συχνή επαφή) κινδύνευαν περισσότερο να πέσουν θύματα. Επίσης, έχει φανεί ότι περισσότερο τα αγόρια έρχονται αντιμέτωπα με το bullying στον εξωτερικό κόσμο (σχολείο, γειτονιά κλπ.) ενώ τα κορίτσια στον ψηφιακό κόσμο. Στη χώρα μας, λοιπόν, τώρα πλέον μελετώνται πάρα πολύ αυτά τα φαινόμενα, γιατί μπορεί να προκαλέσουν σημαντικές επιπτώσεις στον ψυχισμό των παιδιών που είναι θύματα, τα δε ποσοστά αυξάνονται χρόνο με το χρόνο».

Παραδείγματα που σοκάρουν

Στη συνέχεια μας εξιστόρησε κάποιες χαρακτηριστικές περιπτώσεις παιδιών που έπεσαν θύματα του ηλεκτρονικού εκφοβισμού. Παραδείγματα άκρως σοκαριστικά που απ’ ότι φαίνεται είναι ελάχιστα μπροστά σε όλα όσα γίνονται καθημερινά.

Παράδειγμα πρώτο: Εκανε απόπειρα αυτοκτονίας γιατί την εκβίαζε με γυμνές φωτογραφίες: «Μια κοπέλα με καταγωγή από το εξωτερικό, αλλά γεννημένη στην Ελλάδα, φοιτούσε στην β’ γυμνασίου σχολείου της επαρχίας. Κάποια στιγμή γνώρισε στο διαδίκτυο άτομο το οποίο της παρουσιάστηκε σαν συνομήλικός της. Δεν ήταν, όμως, συνομήλικος αλλά ένας άντρας γύρω στα 40 και παντρεμένος. Η μικρή πείστηκε πως είχαν ίδια ηλικία αφού στο προφίλ του είχε βάλει ψεύτικες φωτογραφίες.

Παρόλο που δεν τον είχε δει ποτέ, το κορίτσι που αντιμετώπιζε προβλήματα στο σπίτι του άρχισε να τον εμπιστεύεται και να μοιράζεται μαζί του δυσκολίες με τους γονείς της. Εκείνος άρχισε να της ζητάει να συναντηθούν αλλά το κορίτσι δεν ήθελε. Ο άντρας, βλέποντας πως δεν τα καταφέρνει, της ζήτησε να βγάλει τη μπλούζα και κατόπιν της πήρε κάποιες φωτογραφίες με το πάνω εσώρουχο.

Μετά της ζήτησε και με το κάτω εσώρουχο. Ακολούθησε ολόκληρη με τα εσώρουχα κι έπειτα προχωρήσαμε σε γυμνή φωτογράφιση πάνω και μετά κάτω. Έχοντας πλέον αυτά τα στοιχεία στα χέρια του, δεν άργησε να την πιέζει να βρεθούν για να έχουν σεξουαλική επαφή. Η μαθήτρια αναστατώθηκε πολύ με αυτό ενώ εξακολουθούσε να πιστεύει ότι είχε να κάνει με συνομήλικό της. Αυτός άρχισε να μπαίνει στη διαδικασία ευθέως της απειλής λέγοντάς της ότι αν δεν συναντηθούν για να προχωρήσουν σεξουαλικά, αυτές τις φωτογραφίες θα τις έστελνε στους γονείς της.

Το παιδί πανικοβλήθηκε, κλείστηκε στον εαυτό του, δεν ήθελε να βγαίνει από το σπίτι, έχασε το χαμόγελό της, δεν ήθελε να πηγαίνει σχολείο και μάλιστα έκανε μία απόπειρα αυτοκτονίας. Πήρε χάπια, που βρήκε στο φαρμακείο του σπιτιού της και στο νοσοκομείο αποκάλυψε στους γονείς της με μεγάλη δυσκολία και ντροπή αυτό που της συνέβαινε. Δραματικό το περιστατικό για τη ζωή του παιδιού. Γι’ αυτό είναι σημαντικό κάθε παιδί να αποκαλύπτει στους γονείς τι συνέβη, γιατί του φεύγει ένα βάρος από πάνω του ενώ θα παίξει ρόλο στην ψυχολογία του και η αποκάλυψη-τιμωρία του δράστη. Θα πρέπει, όμως, να θυμόμαστε πως παίζει πολύ σημαντικό ρόλο το πόσο καιρό έχει βιώσει αυτή την κατάσταση το θύμα. Δυστυχώς, πολλές φορές όλη αυτή η ιστορία αφήνει ανεξίτηλα σημάδια πάνω στο παιδί, πλήττεται η αυτοεκτίμησή του ενώ μειώνεται η εμπιστοσύνη προς τα άλλα άτομα».

Παράδειγμα δεύτερο: Μοίρασε γυμνές φωτογραφίες της στο σχολείο: «Σε πολλές περιπτώσεις τα θύματα μπορεί να έχουν πειστεί να στείλουν άσεμνες φωτογραφίες (σ.σ. κορίτσια συνήθως). Τα παιδιά δεν ξέρουν τι μπορεί να κάνει το συγκεκριμένο άτομο με αυτό το υλικό και επειδή έχουν ταυτιστεί και έχουν αισθανθεί συναισθηματικά κοντά μαζί του, στέλνουν φωτογραφίες.

Έπειτα, αν το θύμα τσακωθεί με τον θύτη ή δεν θέλει να κάνει σχέση μαζί του έρχεται η… εκδίκηση. Σας αναφέρω χαρακτηριστικά ένα περιστατικό με ένα κορίτσι της γ’ γυμνασίου, έξυπνη και καλή μαθήτρια, που πήγαινε να συνάψει σχέση με ένα αγόρι, 2 χρόνια μεγαλύτερό της. Αυτός, μέσα από την επικοινωνία τους την προέτρεψε να του στείλει γυμνές φωτογραφίες (σ.σ. από τη μέση και πάνω). Επειδή η κοπέλα δεν ήθελε να προχωρήσουν σε κάτι άλλο, αποφάσισε να την εκδικηθεί: Για μία ώρα κοινοποίησε τις φωτογραφίες της μέσω διαδικτύου.

Εκείνη την ημέρα είχαν εξετάσεις, εμφανίστηκε η έφηβη στο σχολείο αμέριμνη για να δώσει το μάθημα και διαπιστώνει με έκπληξη περίεργα βλέμματα, γέλια και να μιλούν χαμηλόφωνα κάποια παιδιά. Πήγαν κάποιες συμμαθήτριές της και της είπαν ‘τι είναι αυτά που έχεις κάνει κλπ’. Οπως ήταν φυσικό, η έφηβη αισθάνθηκε πολύ μεγάλη ντροπή και ενοχή. Αμέσως οι φωτογραφίες κατέβηκαν, εκείνη μίλησε αναγκαστικά στους γονείς της γιατί δεν ήξερε πως να λειτουργήσει. Ήταν όλα ανώνυμα, δεν ήξερε ποιος ήταν. Το παιδί αισθάνθηκε πολύ μεγάλη ντροπή, ήθελε να ανοίξει η γη να το καταπιεί. Δεν ήθελε να ξαναπάει σχολείο. Ήταν, όμως, τυχερή γιατί μεσολάβησε το καλοκαίρι και ξεχάστηκε το πράγμα. Όλο αυτό, όμως, είχε πληγώσει πολύ σοβαρά και την ψυχική της ισορροπία και την αξιοπρέπειά της και έπρεπε να στηριχθεί ψυχολογικά».  Οι γονείς της απευθύνθηκαν στην δίωξη ηλεκτρονικού εγκλήματος και φυσικά ο δράστης που ήταν ο συγκεκριμένος νεαρός αποκαλύφθηκε και τιμωρήθηκε με αποβολή από το σχολείο.

Παράδειγμα τρίτο: «Σταμάτησε το σχολείο γιατί τον κορόιδευαν για μια φωτογραφία: «Μία άλλη περίπτωση, αφορά σε ένα συνεσταλμένο παιδί που πήγαινε στην α’ λυκείου. Είχε δημοσιεύσει στο Facebook μία φωτογραφία που ήταν ο ίδιος με μια παρέα ενηλίκων που είχαν κάνει κατάδυση και είχαν αλιεύσει κάποια ψάρια. Αυτή η φωτογραφία κυκλοφόρησε από κάποια παιδιά σε όλο το σχολείο και άρχισε η κοροϊδία. Πήγε την άλλη μέρα στο σχολείο και όλοι του μιλούσαν για ψάρια και για τη συγκεκριμένη φωτογραφία.

Το παιδί, επειδή ήταν πολύ ευαίσθητο, σταμάτησε να πηγαίνει στο σχολείο γιατί δεν μπορούσε να αντιμετωπίσει αυτόν τον χλευασμό και τα γελάκια πίσω από πλάτη του. Έτσι, κλείστηκε στον εαυτό του και τελικά αναγκάστηκε να φύγει από αυτό το σχολικό περιβάλλον. Μετά ήρθαν σε μένα, αφού είχε αλλάξει πλέον σχολείο αλλά έχοντας στο πίσω μέρος του κεφαλιού του το ότι δεν τα κατάφερε. Αυτό είναι πάρα πολύ σημαντικό και σοβαρό γιατί ακολουθεί το παιδί και το στιγματίζει».

Παράδειγμα τέταρτο: Του έλεγαν ότι θα τον σκοτώσουν: «Άλλο περιστατικό αγοριού στη β’ λυκείου. Τον στοχοποίησαν επειδή ήταν εσωστρεφής και αντιμετώπιζε κάποιες δυσκολίες με τον εαυτό του. Άρχισαν να τον περιπαίζουν και να του στέλνουν απειλητικά μηνύματα στο Facebook του τύπου «θα σε σκοτώσουμε», «θα σου κάνουμε κακό», «θα σου βγάλουμε την κοιλιά απ’ έξω», «μην βγεις από το σπίτι» κλπ. Για 15 μέρες το αγόρι βίωσε αυτό το μαρτύριο. Δεν ήθελε να βγαίνει από το σπίτι, δεν ήθελε να πηγαίνει στο σχολείο ενώ δεν είχε πει τίποτα στους γονείς του με αποτέλεσμα εκείνοι να μην μπορούν να δώσουν εξήγηση στην ξαφνική αλλαγή συμπεριφοράς του γιου τους. Αναζήτησαν την βοήθειά μου και τελικά το παιδί αποκάλυψε αυτό που βίωνε».

Η απόγνωση μπορεί να φέρει την αυτοκτονία

Πώς, όμως, μπορούν να αντιδράσουν τα παιδιά που δέχονται όλες αυτές τις επιθέσεις; Μέχρι που μπορούν να φτάσουν αν νιώσουν ότι είναι στο στόχαστρο του περίγυρου και δεν μπορούν να βοηθηθούν από πουθενά;

Η κα. Καππάτου κάνει λόγο για τις πολύ σημαντικές επιπτώσεις που έχει το cyber bullying, οι οποίες είναι ικανές να οδηγήσουν μέχρι και στην αυτοκτονία τα θύματα του: «Τα παιδιά αισθάνονται ενοχές, απόγνωση, απελπισία, θλίψη, φόνο ενώ δεν είναι σπάνιο κάποια να οδηγηθούν ακόμα και σε απόπειρες αυτοκτονίας. Αισθάνονται ότι θέλουν να απομονωθούν, να εξαφανιστούν, να κρυφτούν. Μπορεί να παρουσιάσουν κατάθλιψη, να έχουν πτώση στα μαθήματα, να αδιαφορούν, να αρνούνται να πάνε στο σχολείο, να μην ανοίγουν τον υπολογιστή, να θέλουν να αλλάξουν νούμερο στο τηλέφωνό τους και άλλα μέχρι τελικά να αποφασίσουν να μιλήσουν. Στο εξωτερικό έχουμε δει περιστατικά που έχουν οδηγηθεί στην αυτοκτονία γιατί δεν μπορούν να αντέξουν ψυχολογικά τέτοιες καταστάσεις. Οι έφηβοι από 12 έως 16 ετών αποτελούν την πιο ευαίσθητη κοινωνική ομάδα που επηρεάζεται από αυτό το φαινόμενο είτε ως δράστης είτε ως θύμα και φαίνεται ότι 1 στα 5 παιδιά έχει πέσει θύμα του διαδικτυακού εκφοβισμού (έστω και μία φορά). Το cyber bullying μπορεί να φαντάζει αθώο.

Ενα αστείο μεταξύ των παιδιών, αλλά δυστυχώς δεν μπορούν να καταλάβουν ότι μπορεί να έχει δυσάρεστες και απρόβλεπτες συνέπειες. Τα συμπτώματα είναι η αδικαιολόγητη αιφνίδια αλλαγή στην συμπεριφορά τους, η καταθλιπτική τους διάθεση, η απομάκρυνση από τους συνομηλίκους, η ανησυχία και ο φόβος, η πτώση στη σχολική επίδοση και αποχή από τα μαθήματα, κοινωνική απομόνωση ακόμα και κάποιες παράνομες πράξεις λόγω εκβιασμού, επιμονή να αλλάξουν σχολείο ή και το όνομά τους ακόμα, καταθλιπτικά στοιχεία, αυτοκτονικός ιδεασμός. Πρέπει οι γονείς να μπορούν να παρατηρούν τις αλλαγές στην συμπεριφορά των παιδιών τους και να συζητούν μαζί τους γιατί τα ίδια ντρέπονται να τους αποκαλύψουν πολλές φορές και να πουν τι ακριβώς υφίστανται».

Η επικοινωνία γονιών και παιδιών σώζει

Η κα. Καππάτου μας τόνισε πως είναι πάρα πολύ σημαντικό και να υπάρχει πρόληψη και το οικογενειακό περιβάλλον να έχει δημιουργήσει τις κατάλληλες συνθήκες στο παιδί ώστε να προστατευτεί από τη συγκεκριμένη απειλή.

Μάλιστα επισημαίνει πως όσο περισσότεροι οι γονείς είναι ενήμεροι και χρησιμοποιούν το Ιντερνετ τόσο πιο εύκολα μπορούν να προστατεύσουν στα παιδιά τους: «Ο στόχος είναι η πρόληψη και η επικοινωνία γονιών με παιδιά. Οι γονείς να ακούνε με προσοχή τα παιδιά τους για ότι τους συμβαίνει και να ενισχύουν τον διάλογο μαζί τους, χωρίς να τα επικρίνουν, προσφέροντας την υποστήριξή τους. Είχε φανεί και βάσει μελετών -όσο και να μας φαίνεται παράξενο- το νούμερο ένα που μπορεί να βοηθήσει είναι η επικοινωνία μεταξύ γονιών και παιδιών. Όταν οι γονείς είναι ευαισθητοποιημένοι και ενήμεροι (σ.σ. χρησιμοποιούν το διαδίκτυο) μειώνονται αρκετά οι πιθανότητες να εμπλακούν τα παιδιά τους σε παρόμοιες περιπέτειες.

Κι όταν έχουν ανοικτή σχέση σε επίπεδο επικοινωνίας τα παιδιά μπορούν να καταφύγουν σε αυτούς να τους ρωτήσουν, να ενημερωθούν και να καταλάβουν από νωρίς ότι το διαδίκτυο χρειάζεται προσοχή. Συχνά απευθύνονται στον συνομήλικο που δεν ξέρουμε τι συμβουλή θα τους δώσει, ενώ σπανιότερα θα πάνε στο δάσκαλο. Οι γονείς οφείλουν να γνωρίζουν τις διαδικτυακές δραστηριότητες των παιδιών τους, να τα ρωτούν τι κάνουν, με ποιους συνομιλούν.

Να έχουν εγκαταστήσει φίλτρα για γονικό έλεγχο, να γίνουν φίλοι μαζί τους στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, κυρίως όμως να τα ενθαρρύνουν και να τους απευθύνονται  όταν αισθάνονται άβολα ή νιώθουν ότι απειλούνται αλλά και σε κάθε περίπτωση. Το σχολείο επίσης, μπορεί να προσφέρει σημαντική βοήθεια τόσο μέσα από τα μαθήματα πληροφορικής όσο και μέσα από δράσεις που μπορούν να πραγματοποιηθούν. Όλα αυτά για να δείξουμε στα παιδιά τις επιπτώσεις όλων αυτών και να μάθουν τους τρόπους που αντιμετωπίζονται.

Οταν κάποιος από την παρέα τους εκφράσει την επιθυμία να πειράξει και να στοχοποιήσει ένα συμμαθητή του με κάποια ιδιαιτερότητα ή δυσκολία (σ.σ. κατά τη γνώμη του), τότε να μπορούν να αντισταθούν προκειμένου να τον μεταπείσουν ή και να μη συμμετέχουν σε αυτή τη διαδικασία. Τα παιδιά πρέπει να γνωρίζουν ότι υπάρχει η υπηρεσία ηλεκτρονικού εγκλήματος που έχει ως αποστολή να τα προστατεύει και στην οποία μπορούν να καταγγέλουν καθετί που ενδεχομένως τους συμβαίνει στον ηλεκτρονικό κόσμο».