Αιχμή του δόρατος των ανταποδοτικών μέτρων είναι η απόφαση να τοποθετηθεί η ινδική Συνθήκη για τους Υδάτινους Πόρους (IWT) του 1960 σε εκκρεμότητα, μια κίνηση που σηματοδοτεί μια σημαντική στρατηγική «αναζωπύρωση», με ευρείες επιπτώσεις στην περιφερειακή πολιτική διαχείρισης των υδάτινων πόρων.

Η Συνθήκη για τους Υδάτινους Πόρους είναι μία από τις πιο διαρκείς και επιτυχημένες διεθνείς συμφωνίες κατανομής νερού. Καθορίζει τη διανομή και τη διαχείριση του οικοσυστήματος που περιλαμβάνει έξι ποτάμια: τον Ινδό, τον Τζελούμ, τον Τσενάμπ, τον Ράβι, τον Μπέσες και τον Στελέ. Σύμφωνα με τις διατάξεις της Συνθήκης, η Ινδία έλαβε αποκλειστικά δικαιώματα πάνω στους τρεις τελευταίους ποταμούς, ενώ το Πακιστάν έχει λόγο στα νερά των άλλων τριών ποταμών.

Παρά τους πολλαπλούς πολέμους μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας και τις περιόδους διπλωματικών αδιεξόδων, η Συνθήκη έχει επαινεθεί ευρέως ως ένα σπάνιο παράδειγμα διαρκούς διμερούς συνεργασίας μεταξύ δύο εχθρικών γειτόνων. Η σημασία της υπογραμμίζεται περαιτέρω, από το γεγονός ότι περίπου το 80% της αρδευόμενης γεωργικής γης του Πακιστάν -περίπου 16 εκατ. εκτάρια- βασίζεται στη λεκάνη του Ινδού ποταμού. Η Συνθήκη καθορίζει ένα λεπτομερές νομικό και τεχνικό πλαίσιο, το οποίο ρυθμίζει τη χρήση των υδάτων, την ανάπτυξη των υποδομών και τους μηχανισμούς επίλυσης διαφορών, με στόχο τη διασφάλιση της δίκαιης κατανομής και της μακροπρόθεσμης βιωσιμότητας των υδάτων.

Η πρόσφατη ανακοίνωση της Ινδίας για την αναστολή των επιχειρησιακών πτυχών της Συνθήκης σηματοδοτεί μια σαφή απόκλιση από την παραδοσιακά προσεκτική στάση της για τη διασυνοριακή διαχείριση των υδάτων. Αυτή σηματοδοτεί μια νέα κρίσιμη καμπή στη διπλωματία της Κεντρικής Ασίας και εισάγει μια νέα διάσταση στις εντάσεις μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν.

ΙΔΙΑΙΤΕΡΑ ΥΨΗΛΟ ΔΙΑΚΥΒΕΥΜΑ

Η εξάρτηση από τους ποταμούς και οι κίνδυνοι

Οι επιπτώσεις της Συνθήκης έχουν βαθιές προεκτάσεις για το Πακιστάν, ένα κράτος του οποίου η αγροτική οικονομία και η συνολική ασφάλεια των υδάτων συνδέονται περίπλοκα με το σύστημα του Iνδού. Ενώ η Συνθήκη επιτρέπει στην Ινδία να κατασκευάσει υδροηλεκτρικά έργα στα δυτικά ποτάμια -Iνδό, Τζελούμ και Τσενάμπ- αυτά δεσμεύονται από αυστηρό σχεδιασμό και επιχειρησιακά πρωτόκολλα για την προστασία των όγκων ροής. Ταυτόχρονα, στο Πακιστάν επιτρέπεται να παρακολουθεί και να αντιτίθεται επίσημα σε κάθε έργο που θεωρεί ότι ενδεχομένως παραβιάζει τις διατάξεις της Συνθήκης.

Το διακύβευμα είναι ιδιαίτερα υψηλό για το Πακιστάν, το οποίο βασίζεται σχεδόν στο 80% της συνολικής ροής στη λεκάνη του Ινδού. Από τα περίπου 168 εκατ. κ.μ. νερού που ρέουν ετησίως μέσω του οικοσυστήματος, η Ινδία χρησιμοποιεί σήμερα πάνω από το 90% του συνόλου. Αυτό το γεγονός αναγκάζει το Πακιστάν να εξαρτάται συντριπτικά από τους υπόλοιπους όγκους για να διατηρήσει τη μεγάλης κλίμακας αρδευόμενη γεωργία, την οικιακή χρήση νερού και τις αγροτικές οικονομίες.

Το οικοσύστημα του Ινδού ποταμού -συμπεριλαμβανομένων των πέντε παραποτάμων- αποτελεί τη ραχοκοκαλιά της παροχής γλυκού νερού στο Πακιστάν, εξυπηρετώντας πληθυσμό δεκάδων εκατομμύριων κατοίκων. Καλύπτει περίπου το 23% της γεωργικής ζήτησης νερού της χώρας και υποστηρίζει σχεδόν το 68% του αγροτικού πληθυσμού, του οποίου τα μέσα διαβίωσης είναι στενά συνδεδεμένα με τη γεωργία. Οποιαδήποτε διαταραχή σε αυτό το σύστημα, είτε προσωρινή είτε μόνιμη, κινδυνεύει να μεγεθύνει τις προϋπάρχουσες κοινωνικοοικονομικές ευπάθειες.

Η μειωμένη διαθεσιμότητα νερού θα οδηγούσε πιθανότατα σε χαμηλότερη γεωργική παραγωγικότητα, αυξημένη επισιτιστική ανασφάλεια και επιδείνωση της οικονομικής ευθραυστότητας, ιδίως στις αγροτικές περιοχές που έχουν ήδη επιβαρυνθεί από τη φτώχεια και το εθνικό οικονομικό άγχος. Η υποδομή αποθήκευσης νερού του Πακιστάν είναι επίσης επαρκώς ανεπαρκής για να αποκρούσει κάθε τέτοιου είδους σοκ.

ΑΝΑΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΤΟΥ ΣΤΡΑΤΗΓΙΚΟΥ ΤΟΠΙΟΥ

Η απόφαση της Ινδίας να θέσει σε αναστολή τη Συνθήκη για τα ύδατα του Ινδού δεν αποτελεί απλώς μια συμβολική διπλωματική επίπληξη, αλλά μια κίνηση με δυνατότητα αναδιαμόρφωσης του στρατηγικού τοπίου της περιοχής. Ενώ αποφεύγεται η επίσημη κατάργησή της, αυτή η αναστολή στέλνει ένα ισχυρό μήνυμα της θέσης της Ινδίας να επανεξετάσει τους μακροχρόνιους μηχανισμούς συνεργασίας όταν αντιμετωπίζει διασυνοριακά ζητήματα. Η εσωτερική κρίση του Πακιστάν για το νερό του Ινδού και η κλιμακούμενη διαμάχη για τους υδάτινους πόρους μεταξύ των επαρχιών Σιντ και Παντζάμπ έχει ενταθεί τις τελευταίες εβδομάδες, με αποκορύφωμα εκτεταμένες διαμαρτυρίες, αποκλεισμούς δρόμων και σημαντικές πολιτικές αναταραχές. Στο επίκεντρο της σύγκρουσης βρίσκεται η Πρωτοβουλία Πράσινου Πακιστάν της ομοσπονδιακής κυβέρνησης, η οποία περιλαμβάνει την κατασκευή έξι νέων καναλιών που εκτρέπουν το νερό από τον ποταμό Ινδό για την άρδευση εδαφών στο Παντζάμπ, ιδίως στην περιοχή Τσολιστάν. Η ηγεσία του Σιντ και η κοινωνία των πολιτών έχουν αντιταχθεί σθεναρά σε αυτό το έργο, υποστηρίζοντας ότι απειλεί την ήδη περιορισμένη παροχή νερού, παραβιάζει τη Συμφωνία Κατανομής Υδάτων του 1991 και θέτει σε κίνδυνο την οικολογική ισορροπία του Δέλτα του Ινδού.

ΤΟ ΠΛΑΙΣΙΟ ΚΑΙ ΟΙ ΔΕΣΜΕΥΣΕΙΣ

Τα ψιλά γράμματα της Συνθήκης για τα Υδατα

Η Συνθήκη για τα Υδατα του Ινδού (IWT) του 1960, αν και μεσολάβησε η Παγκόσμια Τράπεζα, είναι κυρίως μια διμερής συμφωνία μεταξύ Ινδίας και Πακιστάν. Σε αντίθεση με τις πολυμερείς συνθήκες που διέπονται από πλαίσια όπως η Σύμβαση της Βιέννης για το Δίκαιο των Συνθηκών (1969), η IWT δεσμεύει αποκλειστικά τα δύο συνυπογράφοντα έθνη. Ο ρόλος της Παγκόσμιας Τράπεζας ήταν αυτός του μεσολαβητή και του εγγυητή, αλλά δεν είναι νόμιμο συμβαλλόμενο μέρος της Συνθήκης. Ως αποτέλεσμα, η Συνθήκη δεν είναι εκτελεστή βάσει του διεθνούς δικαίου με τον ίδιο τρόπο όπως οι πολυμερείς συμβάσεις.

Κατά συνέπεια, οποιαδήποτε απόφαση αναστολής, τροποποίησης ή ανάκλησης της συνθήκης εμπίπτει εξολοκλήρου στην κυρίαρχη δικαιοδοσία και τη διπλωματική διακριτική ευχέρεια της Ινδίας και του Πακιστάν. Δεδομένης της διμερούς φύσης της συμφωνίας, η Ινδία έχει τη θεωρητική εξουσία να επανεξετάσει ή να θέσει προσωρινά τη συνθήκη σε αναστολή ως πολιτική ή στρατηγική απάντηση σε εχθρικές ενέργειες, όπως η κρατικά χρηματοδοτούμενη τρομοκρατία ή η διασυνοριακή βία. Ωστόσο, μια τέτοια κίνηση θα είχε σημαντικές γεωπολιτικές και ανθρωπιστικές επιπτώσεις, καθιστώντας απαραίτητη την προσεκτική εξέταση της περιφερειακής ασφάλειας των υδάτων, των διεθνών αντιλήψεων και της μακροπρόθεσμης σταθερότητας.

Λόγω των συνεχιζόμενων παραβιάσεων υπάρχουν ισχυρά επιχειρήματα για την Ινδία να υιοθετήσει μια πιο δυναμική και επαναβαθμονομημένη προσέγγιση στην αντιμετώπιση τέτοιων καταστάσεων. Με την πάροδο των ετών, το Πακιστάν θεωρείται ότι παραβιάζει συστηματικά το πνεύμα και το γράμμα της Συμφωνίας της Σίμλα του 1972, διεθνοποιώντας το ζήτημα του Κασμίρ σε πολυμερή φόρουμ, παρά τη σαφή διάταξη της Συμφωνίας ότι όλες οι διαφορές πρέπει να επιλύονται διμερώς. Επιπλέον έχει αυξηθεί η διασυνοριακή ένταση, με τους λεγόμενους «μη κρατικούς παράγοντες» να εκτιμάται (αν και δεν υπάρχουν σαφείς και επιβεβαιωμένες αποδείξεις) ότι λειτουργούν υπό τη σιωπηρή υποστήριξη και καθοδήγηση των στρατιωτικών και μυστικών υπηρεσιών του Πακιστάν.

ΕΥΘΡΑΥΣΤΕΣ ΙΣΟΡΡΟΠΙΕΣ

Ολα τα πιθανά σενάρια μετωπικής σύγκρουσης

Ενώ ένας μεγάλης κλίμακας συμβατικός πόλεμος μεταξύ Πακιστάν και Ινδίας παραμένει απίθανος λόγω της πυρηνικής αποτροπής και της διεθνούς διπλωματικής πίεσης, ο κίνδυνος περιορισμένης σύγκρουσης ή κλιμάκωσης μέσω εμπλοκών στα σύνορα ή συνεχών προκλήσεων είναι επίμονα υψηλός. Οι βασικοί παράγοντες περιλαμβάνουν παγιωμένες εδαφικές διαφορές, ιδιαίτερα για το Κασμίρ, την αυξανόμενη εθνικιστική ρητορική και πιθανούς λανθασμένους υπολογισμούς κατά τη διάρκεια κρίσεων. Παράλληλα, η παρουσία πυρηνικών όπλων, δημιουργεί μια εύθραυστη σταθερότητα.

Οποιαδήποτε σύγκρουση -ακόμη και περιορισμένη- θα μπορούσε να έχει σοβαρές περιφερειακές και παγκόσμιες συνέπειες, προσελκύοντας στην Κίνα, τις ΗΠΑ, τις χώρες του Κόλπου και ενδεχομένως τη Ρωσία. Ως εκ τούτου, η διεθνής κοινότητα πρέπει να παραμείνει σε επαγρύπνηση, να προωθήσει τον διάλογο και να προετοιμαστεί για να μεσολαβήσει γρήγορα κατά τη διάρκεια κλιμακούμενων φάσεων.

1 ΑΞΙΟΛΟΓΗΣΗ ΔΥΝΑΤΟΤΗΤΩΝ

• Υψηλός κίνδυνος εντοπισμένης σύγκρουσης ή στρατιωτικής αψιμαχίας: Ειδικά κατά μήκος της Γραμμής Ελέγχου (LoC) στο Κασμίρ. Προηγούμενα περιστατικά δείχνουν πόσο εύκολα μπορούν να κλιμακωθούν οι εντάσεις.
• Χαμηλή πιθανότητα πολέμου πλήρους κλίμακας: Λόγω της πυρηνικής αποτροπής και της αμοιβαίας κατανόησης των καταστροφικών συνεπειών.
• Μεσαία πιθανότητα υβριδικού πολέμου: Συμπεριλαμβανομένης της διασυνοριακής υποστήριξης της εξέγερσης, των επιθέσεων στον κυβερνοχώρο και του πολέμου πληροφοριών.

2 ΟΙ ΚΡΙΣΙΜΟΙ ΠΑΡΑΓΟΝΤΕΣ

Α. Διαμάχη του Κασμίρ

• Κεντρικό και ανεπίλυτο θέμα από τον διαχωρισμό του 1947.
• Η κατάργηση του άρθρου 370 από την Ινδία, το 2019, κλιμακώνει σημαντικά τις εντάσεις.
• Το Πακιστάν συνεχίζει να υποστηρίζει την αυτοδιάθεση του Κασμίρ, ενώ η Ινδία θεωρεί την περιοχή αναπόσπαστο μέρος της επικράτειάς της.

Β. Εγχώρια πολιτικά κίνητρα

• Η εθνικιστική πολιτική και στις δύο χώρες συχνά τροφοδοτεί την επιθετική στάση.
• Οι ηγέτες μπορεί να εκμεταλλευθούν τη ρητορική σύγκρουσης για εκλογικά κέρδη ή για να αποσπάσουν την προσοχή από τα εσωτερικά ζητήματα.

3 ΤΑ ΟΡΑΤΑ ΕΝΔΕΧΟΜΕΝΑ

Διασυνοριακή τρομοκρατική επίθεση

• Μια μεγάλη επίθεση στην Ινδία που συνδέεται με ομάδες που εδρεύουν στο Πακιστάν προκαλεί ινδικές αεροπορικές επιδρομές.
• Η περιορισμένη σύγκρουση κλιμακώνεται πριν από τη διεθνή διαμεσολάβηση.

Πολιτική κρίση και πολεμική κινητοποίηση

• Κατάρρευση της πολιτικής επικοινωνίας κατά τη διάρκεια ταυτόχρονων εγχώριων κρίσεων.
• Κινητοποίηση κατά μήκος των συνόρων με κίνδυνο λανθασμένου υπολογισμού.

Κυβερνοπόλεμος ή υβριδικός πόλεμος

• Οι επιθέσεις σε υποδομές, ψηφιακά περιουσιακά στοιχεία ή εκστρατείες παραπληροφόρησης προκαλούν αστάθεια και ενέργειες αντιποίνων.

4 Η ΔΥΣΚΟΛΗ ΕΠΟΜΕΝΗ ΜΕΡΑ

• Ανθρωπιστική καταστροφή: Χιλιάδες απώλειες αμάχων, προσφυγικές ροές και οικονομική αποσταθεροποίηση.
• Κίνδυνος πυρηνικής κλιμάκωσης: Ακόμη και μια αντιληπτή απειλή πυρηνικής χρήσης θα προκαλούσε μαζικό παγκόσμιο συναγερμό.
• Οικονομικές επιπτώσεις: Κατάρρευση του περιφερειακού εμπορίου, επενδυτικές αποχωρήσεις, αύξηση των τιμών του πετρελαίου.
• Παγκόσμια εμπλοκή: ΗΠΑ, Κίνα και κράτη του Κόλπου δύνανται να παρέμβουν διπλωματικά ή οικονομικά.
• Αστάθεια στην Κεντρική Ασία: Αποσταθεροποιητικές επιπτώσεις σε όλες τις γειτονικές περιοχές, ειδικά στα έργα Belt and Road της Κίνας.