Γράφει η Μαρία Χατζηνικόλα (φιλόλογος-εκπαιδευτικός-υπ. διδάκτωρ)

Σήμερα, ενώ διανύουμε το πρώτο τέταρτο του 21^ου αιώνα, βρισκόμαστε αντιμέτωποι με έναν άλλον διόλου ευκαταφρόνητο και επικίνδυνο πόλεμο όπου, αν και τυπικά και εν θερμώ φαίνεται να εμπλέκονται δύο μόνο όμορες χώρες, ωστόσο η ανάμιξη άλλων κρατών με έμπρακτη υποστήριξη ή με καταδίκη και εφαρμογή κυρώσεων προς την εμπόλεμη ζώνη, συμπεριλαμβάνει σχεδόν όλη τη διεθνή κοινότητα. Φυσικά, η ένοπλη σύρραξη περισσότερων χωρών είναι πανθομολογουμένως απευκταία, όταν μάλιστα υφίσταται η απειλή και για άλλες πολεμικές εστίες, ενώ η Τουρκία προκαλεί εντονότερα και ανενδοίαστα.

Στις αρχές του 21^ου  αιώνα όπως συνέβη και στον 20^ο αιώνα, εκτός από τις θερμές πολεμικές συρράξεις, δεσπόζει η καλπάζουσα προέλαση της τεχνολογικής εξέλιξης, που μοιάζει τίποτα να μην μπορεί πια να την αναχαιτίσει, καθώς τείνουμε ανοπισθοχώρητα σε ταχεία ψηφιοποίηση των πάντων.

Ας δούμε, λοιπόν, μέσα από το πρίσμα της ιστορίας του 20^ου μερικές κινητήριες δυνάμεις των ιστορικών τετελεσμένων, αλλά και πολεμικές τάσεις και συμπεριφορές που μπορούν να συντελέσουν στην πιο ολοκληρωμένη κατανόηση και ερμηνεία των σημερινών δεδομένων, μιας και η ιστορία, ως γνωστόν, επαναλαμβάνεται.

Ήδη από τα τέλη του 19^ου αιώνα η Δύση βρίσκεται υπό την πίεση πρωτοφανών αλλαγών που είχαν επιφέρει η νεωτερικότητα, ο καπιταλισμός και η σαρωτική τεχνολογική εξέλιξη. Σε εμπόλεμες περιόδους τεχνολογία και πολεμική βιομηχανία θεωρούνται πλέον αλληλένδετες, εφόσον στη μοντέρνα εποχή οι μάχες γίνονται με τη χρήση των τεχνολογικών μέσων των όπλων. Έτσι ο άνθρωπος, εν καιρώ πολέμου, κάνει χρήση της πιο ακραίας και ολέθριας μορφής της τεχνολογίας και μάλιστα των πυρηνικών όπλων. Αυτό δείχνει ότι εσχάτως η ζυγαριά βαραίνει προς την κακή χρήση της τεχνολογίας, τείνοντας μάλιστα να χαρακτηρίζεται ως κατάρα παρά ως ευλογία.

Η λατρεία του πολιτικού ηγέτη και της άρειας φυλής ως κινητήριες δυνάμεις της ιστορίας αποτέλεσαν τους πιο σύγχρονους πολιτικούς μύθους, υπό την ενεργή επίδραση της θεωρίας του Thomas Carlyle (Περί ηρώων, ηρωολατρείας και του ηρωικού στοιχείου στην ιστορία, 1841). Πολλοί συγγραφείς θεωρούν ότι την έλευση των εθνικοσοσιαλιστικών ιδεών προετοίμασαν οι ιδέες του Carlyle για την πολιτική ηγεσία, με την επιρροή τους κατά το πρώτο μισό του 20^ου αι. και της εγελιανής αποθέωσης του Κράτους.  Όπως το διατυπώνει ο Γερμανός φιλόσοφος Ernst Cassirer οι νέοι πολιτικοί μύθοι δεν αναπτύσσονται ελεύθερα, όπως οι πρωτόγονοι μύθοι, καθώς είναι «τεχνητά πράγματα που επινόησαν πολύ επιτήδειοι και πολύ πανούργοι τεχνίτες»:

Στον εικοστό αιώνα, στη δική μας μεγαλειώδη εποχή της τεχνικής, επιφυλάχθηκε λοιπόν το έργο να αναπτύξουν μια νέα τεχνική του μύθου. Από εδώ και πέρα οι μύθοι μπορούν να παράγονται κατά την ίδια έννοια και κατά τις ίδιες μεθόδους, όπως κάθε σύγχρονο όπλο, τα πολυβόλα ή τα αεροπλάνα. […] Σε καταστάσεις απόγνωσης, ο άνθρωπος θα καταφύγει πάντα σε απεγνωσμένα μέσα και τέτοια απεγνωσμένα μέσα υπήρξαν οι πολιτικοί μύθοι του καιρού μας. (Ο Μύθος του Κράτους, μτφρ. Σ. Ροζάνης, Γνώση, 1991, ό.π., σ. 386).

Οι εθνικοσοσιαλιστές χρησιμοποίησαν πολύ αποτελεσματικά την τεχνική χρήσης της γλώσσας, επινοώντας νέες λέξεις και τροποποιώντας τις παλιές τους σημασίες. Σύμφωνα με τον Καναδό φιλόσοφο Τσ. Ταίηλορ, μια απλή ανάγνωση της πρόσφατης ευρωπαϊκής ιστορίας βρίθει παραδειγμάτων «ετερογονίας των σκοπών», καθώς τα νεωτερικά ιδεώδη «εργαλειοποιούνται» υπηρετώντας αλλότριους σκοπούς εν συγκρίσει με τα «αρχικά υψηλά τους σε περιεχόμενα ιδεώδη»:

Εξάλλου στις «μαζικές δημοκρατίες» της εποχής μας τα ιδεώδη εκφυλίζονται εύκολα από τον κοινωνικό κομφορμισμό και η ατροφία της δημοκρατικής συμμετοχής και του πολιτικού ελέγχου τα προσφέρει βορά στους σύγχρονους μινώταυρους της χειραγώγησης. Εκτεχνικευμένος, ο νεωτερικός άνθρωπος φαίνεται σήμερα τραγικά αποξενωμένος από τη φύση και την εσωτερική του φύση (Οι Δυσανεξίες της Νεωτερικότητας, Εκκρεμές, 2006, σ. 200).

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σύμφωνα με τον Τόμας Μαν, είναι η κλήση στην «αυθεντικότητα» και την «αυτοθυσία του καθήκοντος», στο πλαίσιο των πολεμικών προετοιμασιών στη Γερμανία το 1914, που θύμιζαν παρασκήνιο «ηρωικών γιορτών» (Δόκτωρ Φάουστους, μτφρ. Θ. Παρασκευόπουλος, Πόλις, 2002, σ. 399).

Ο εργαλειακός λόγος «τριχοτομεί» τον άνθρωπο αποκόπτοντας τον από τους άλλους, τον εαυτό του και από το φυσικό περιβάλλον (Τσ. Ταίηλορ, ό.π., σ. 154). Ο E. Cassirer αντιπροτείνει ως αντίδοτο στον εργαλειακό λόγο την κριτική οξυδέρκεια, αλλά και την υπευθυνοποίηση του ατόμου ως μέρος μιας συλλογικής ομάδας όπως στις πρωτόγονες τελετουργίες:

Πραγματικά σε όλες τις πρωτόγονες κοινωνίες, που διέπονται και κυριαρχούνται από τελετουργίες, η ατομική ευθύνη είναι κάτι άγνωστο. Σ΄ αυτές βρίσκουμε μόνο τη συλλογική ευθύνη. Το πραγματικό ηθικό υποκείμενο δεν είναι το άτομο, αλλά η ομάδα (E. Cassirer, ό.π., σ. 389).

Ο Δ. Τζιόβας αναφέρει ότι ως αντίβαρο στο χάος ο 20^ος αιώνας ανήγαγε και την τεχνολογία σε ηρωικό μύθο, ανακαλύπτοντας μια ιδιότυπη λογική στη μηχανή, στο εργοστάσιο ή την πόλη ως «ζωντανή μηχανή». Σύμφωνα με τον Τσ. Ταίηλορ, η απειλή της εποχής είναι η «εκτεχνίκευση» του ανθρώπου  και η αλλοτρίωση της ανθρώπινης φύσης (Τσ. Ταίηλορ, ό.π., σ. 203):

Εδώ ας γίνεται μνεία στη Χιροσίμα και το Νιαγκασακι, αλλά και στο Άουσβιτς. Η «‘‘θέληση της δύναμης’’ τεχνολογικά επενδυμένη, δεν γνωρίζει όρια και δεν δέχεται περιορισμούς». (ό.π., σ. 204).

Ίσως, ο πιο γνωστός μύθος της νεότερης εποχής, το τέρας του Φράνκεστάιν,  έχει κερδίσει το δικαίωμα να αποκαλείται «σύγχρονος μύθος» χάρη στη «διερεύνηση θεμάτων, όπως η δημιουργία ζωής και οι κίνδυνοι από την υπερβολική ανθρώπινη εμφυία». Ο Φρανκεστάιν συνιστά μια «συγκλονιστική εξερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης δημιουργικότητας και της επιστημονικής ηθικής» (Mary Shelley, Φρανκενστάιν, Οξύ, Αθήνα, 2018).

Σύμφωνα με τον Serge Moscovici, μια κοινωνία δημιουργεί η ίδια τους θεούς της (βλ. Η κοινωνία δημιουργός θεών) ανάλογα: η ψυχολογία των μαζών, η δράση των ενεργών μειονοτήτων, η καινοτομία και οι κοινωνικές αναπαραστάσεις, συνυφαίνονται με την πίστη, τη θρησκεία, τη συλλογικότητα, τον ηγέτη, το χρήμα κτλ. Σε περιόδους κρίσης όπως αυτή του πολιτισμού του 20^ου αιώνα, ο άνθρωπος και δη ο καλλιτέχνης –σύμφωνα  με τον Τσ. Ταίηλορ– δεν  έχει τίποτε άλλο να κάνει παρά να αναζητήσει τη φύση μετά τη χρεοκοπία της πνευματικής Ευρώπης του Ορθού Λόγου με αποκορύφωμα το Ολοκαύτωμα.

Μιλώντας με την ταιηλορική ορολογία, η σημερινή «αχρήστευση του ανθρώπου» στην εποχή της τεχνικής, συνδέεται με την «απώλεια των οριζόντων σημασίας».

Στον 21^ο αιώνα, δυστυχώς ο άνθρωπος δεν έχει τελειώσει μετά το Ολοκαύτωμα κι από τόσες άλλες φρικαλεότητες με το θέμα του πολέμου. Ενόσω θα υπάρχουν κρατικά συμφέροντα, διακρατικοί ανταγωνισμοί και ιμπεριαλιστικές βλέψεις κι ενόσω θα αλλοιώνονται οι λέξεις κι οι σκοποί των υποκινητών των λαών που διασπείρουν τη μισαλλοδοξία, το θέατρο του παραλόγου θα συνεχίζεται εσαεί, όπως εύστοχα το προέβλεψε ο Θουκιδίδης.