Στα ειδησεογραφικά sites υπάρχει καταιγισμός εκτιμήσεων και προβλέψεων για τις οικονομικές επιπτώσεις της πανδημίας.

Γράφει η Αρετή Βεργούλη*

Πολλά τα ερωτήματα που διατυπώνονται: Τι θα σημαίνει για την οικονομία αν παραμείνουν κλειστές οι αγορές για άλλον έναν μήνα; Πώς θα αντιμετωπιστεί η οικονομική κρίση και θα διατηρηθεί ο ιστός της κοινωνίας ζωντανός, κυρίως στο κομμάτι των αγορών; Μέχρι εδώ όλα καλά. Μήπως όμως στο τραπέζι των συζητήσεων θα πρέπει να συμπεριληφθούν και οι ψυχολογικές επιπτώσεις αυτού του εγκλεισμού, που θα επηρεάσουν τη συμπεριφορά μας;

Διάφορες έρευνες που διεξάγονται ήδη μέσα στη διάρκεια αυτής της κρίσης αρχίζουν να ρίχνουν λίγο φως στο πώς αισθανόμαστε τώρα και πώς εκτιμούμε την επόμενη μέρα. Δυο τέτοιες έρευνες, μεταξύ 25 και 31 Μαρτίου, έγιναν με πρωτοβουλία του κ. Μίνου Μωυσή μέσα από τα δίκτυα του Facebook και του LinkedIn, με ανώνυμα ερωτηματολόγια που απαντήθηκαν από σχεδόν 200 άτομα η καθεμία.

Τα συμπεράσματα που προέκυψαν ως προς το τι πιστεύουν οι άνθρωποι για τις επιπτώσεις της πανδημίας είναι τα εξής:

1. Η προστασία της υγείας των ερωτηθέντων καθώς και των οικογενειών τους από την πανδημία υπερβαίνει οποιαδήποτε άλλη ανησυχία (ποσοστό 81%).

2. Σημαντική ανησυχία αποτελεί επίσης ο οικονομικός αντίκτυπος του εγκλεισμού. Δύο στους τρεις ανησυχούν για τις οικονομικές επιπτώσεις της επόμενης περιόδου.

3. Η πλειοψηφία (75%) τοποθετεί την ισχύ των σημερινών μέτρων μέχρι τέλος Μαΐου και υπάρχει σχεδόν ομοφωνία (90%) ότι νέα, πιο χαλαρά μέτρα θα συνεχίσουν για μεγαλύτερο διάστημα.

4. Υπάρχει μεγάλη συμφωνία (87%) ότι οι περιορισμοί και τα μέτρα προστασίας που έχουν επιβληθεί θα έχουν αντίκτυπο στον τρόπο ζωής μας για χρονικό διάστημα μεγαλύτερο από τη διάρκεια της ίδιας της κρίσης.

5. Η απομάκρυνση από τα μέλη της οικογένειας είναι η πιο δύσκολη επίπτωση (55%), με επόμενη εκείνη από τους φίλους μας (35%).

6. Η ψηφιακή επικοινωνία που αναπτύχθηκε κατά τη διάρκεια της κρίσης δεν φαίνεται να μπορεί να αντικαταστήσει την ανάγκη φυσικής αλληλεπίδρασης με μέλη της οικογένειας και φίλους.

7. Η κοινωνική συμμόρφωση στα μέτρα είναι σχεδόν καθολική. Οι ερωτηθέντες πιστεύουν ότι οι ίδιοι συμμορφώνονται περισσότερο από τους άλλους (90% σε σχέση με 70%).

8. Η πλειονότητα των ερωτηθέντων θεωρεί πως τα μέτρα λήφθηκαν από την κυβέρνηση την κατάλληλη στιγμή (80%), είναι σωστά σε έκταση και ένταση (86%), και εμπιστεύεται τη διαχείριση της κρίσης από τους υπεύθυνους κρατικούς φορείς (70%).

Όπως βλέπουμε από τα αποτελέσματα, πρωταρχικό μέλημα των ανθρώπων αυτή τη στιγμή είναι η καλή υγεία και η επιβίωση. Η παράμετρος αυτή, συνδυασμένη με το οικοσυστημικό μοντέλο του Bronfenbrenner (1979), που υποστηρίζει ότι υπάρχει σύνδεση ανάμεσα στα συστήματα όπου ζει και αναπτύσσεται το άτομο, μας οδηγεί στη σκέψη ότι οι επιπτώσεις θα αφορούν όλα τα ανθρώπινα συστήματα, δηλαδή το άτομο, το μικροσύστημα (οικογένεια, σχολείο, εργασία), το μεσοσύστημα (σχέσεις, αλληλεπιδράσεις μικροσυστημάτων), το εξωσύστημα (ΜΜΕ, διαδίκτυο, κοινωνικοί φορείς, κοινωνικές οργανώσεις) και το μακροσύστημα (ανθρωπότητα, κουλτούρα, αξίες, νόμοι).

Ένα άλλο σημείο των συγκεκριμένων ερευνών που αξίζει να επισημανθεί είναι ότι οι οικογενειακοί δεσμοί και η ανάγκη συναισθηματικής πρόσδεσης καθρεπτίζουν, εκτός από την πρωταρχική βιολογική ανάγκη επιβίωσης, και τον τρόπο αντίδρασης σε εξωτερικές απειλές. Καθώς δεν υπάρχει ασφαλές εξωτερικό κοινωνικό πλαίσιο αλληλεπίδρασης, το άτομο υιοθετεί μια στάση εσωστρέφειας και χρησιμοποιεί τις στενές σχέσεις που έχει δημιουργήσει προκειμένου να διαχειριστεί την εξωτερική απειλή. Το σημείο αυτό φαίνεται να συνδέεται με το πώς βιώνει ο άνθρωπος την επαφή μέσω διαδικτύου· η διαδικτυακή επαφή δεν μπορεί να υποκαταστήσει την ανθρώπινη αλληλεπίδραση.

Ο σύγχρονος άνθρωπος μέχρι πρόσφατα είχε συνδέσει τον αυτοπροσδιορισμό του με το πόσο πολλές εμπειρίες, πόσες γνώσεις, πόση εξοικείωση με την τεχνολογία είχε, πόσο πολλές πληροφορίες μπορούσε να συγκεντρώνει. Με την εμφάνιση του κορονοϊού όλα έχουν τεθεί υπό διαπραγμάτευση, καθώς η πληροφορία είναι κοινή: η ύπαρξη του ιού. Η πληροφορία για το φάρμακο που χρησιμοποιείται στην Ουχάν είναι η ίδια που φτάνει στην Μπουρκίνα Φάσο, στο Παρίσι και στην Ελλάδα, αλλά αυτό δεν αρκεί, καθώς ο καθένας μας βιώνει με διαφορετική συνθήκη την κατάσταση του εγκλεισμού. Η διαδικτυακή επικοινωνία αποτελεί τον «ενδιάμεσο χώρο» ανάμεσα στο φυσικό «μαζί» και τη σιωπή. Αναζητώντας ένα «αντίδοτο» στο τραύμα που επέφερε η κατάρρευση της κοινωνικής οικειότητας στην εξωτερική κοινωνική ζωή, το άτομο επιλέγει να συνομιλήσει μέσω Skype αντί να μην επικοινωνήσει καθόλου, μένοντας έτσι στη «σιωπή».

Ένα άλλο σημείο που είναι χρήσιμο να αναλυθεί είναι εκείνο της κοινωνικής συμμόρφωσης. Οι παράγοντες που καθορίζουν αν θα υπάρξει κοινωνική συμμόρφωση είναι πολλοί, αλλά το αποτέλεσμα εξαρτάται κυρίως από τη συνεκτικότητα, το μέγεθος της ομάδας και το είδος της κοινωνικής νόρμας που επιτάσσει η εκάστοτε περίπτωση. Η τάση για συμμόρφωση είναι μικρότερη στις κουλτούρες που δίνουν έμφαση στην ατομικότητα παρά σε εκείνες που δίνουν έμφαση στο σύνολο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί η στάση της Σουηδίας σε αντίθεση με εκείνη της Κίνας. Το υψηλό ποσοστό (70%) κοινωνικής συμμόρφωσης στη χώρα μας υποδηλώνει ότι όταν υπάρχει προστακτική νόρμα που καθορίζει ποια συμπεριφορά είναι αποδεκτή και ποια όχι, επιτυγχάνεται μεγαλύτερη συμμόρφωση, όπως στην περίπτωση της πανδημίας. Μεγάλη επίσης είναι η επιρροή που δεχόμαστε από άλλους ανθρώπους, έστω και αν δεν είναι παρόντες, μέσω των νοητικών μας αναπαραστάσεων γι’ αυτούς ή των σχέσεών μας μαζί τους – πρόκειται για το φαινόμενο που είναι γνωστό ως συμβολική κοινωνική επιρροή.

Για παράδειγμα, η σχέση που έχουμε με τους παππούδες και τις γιαγιάδες μας λειτουργεί ως ισχυρό κίνητρο συμμόρφωσής μας με τα μέτρα προστασίας κατά του ιού. Η συγκεκριμένη μορφή επιρροής αφορά στόχους που συνδέονται με τις σχέσεις μας με αυτούς τους ανθρώπους ή στόχους με τους οποίους συνδέονται αυτοί οι ίδιοι οι άνθρωποι.

Σύμφωνα με τις έρευνες, στην αύξηση της κοινωνικής συμμόρφωσης συμβάλλει επίσης η προβολή των ζητούμενων συμπεριφορών από τα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Στο σημείο αυτό ας φέρουμε στον νου μας τα σποτ με δημοφιλείς ηθοποιούς που μας προτρέπουν να «καθίσουμε σπίτι» και να ακολουθήσουμε τους κανόνες.

Μια άλλη τεχνική ενίσχυσης της ενδοτικότητας στα μέτρα, που φαίνεται ότι έχει εφαρμοστεί κατά τη διάρκεια της πανδημίας, είναι εκείνη «του ποδιού στην πόρτα», όπου αρχικά οι περιορισμοί είναι μικροί και στη συνέχεια αυξάνονται (αυτό που εξαρχής επιθυμούσε η Πολιτεία και στην περίπτωση της Ελλάδας ήταν σωτήριο). Η ίδια τεχνική φαίνεται ότι εφαρμόστηκε από τα επαγγελματικά σωματεία που διεκδίκησαν (δικαίως) να συμπεριληφθούν στα μέτρα ενίσχυσης, πέρα από τις αρχικά δηλωθείσες ομάδες.

Το μεγάλο ποσοστό επιδοκιμασίας που δόθηκε στην κυβέρνηση, ότι πήρε τα απαιτούμενα μέτρα την κατάλληλη στιγμή και διαχειρίζεται με επιτυχία την κρίση, καθρεφτίζει τη βελτίωση της εικόνας του κράτους απέναντι στον πολίτη και την τοποθετεί ξανά στον ρόλο του «καλοήθη γονιού», που έλεγε και ο John Bowlby.

Τέλος, μια πιο προσεκτική ματιά στα μειοψηφικά ποσοστά της έρευνας μπορούν να ερμηνευθούν ως επακόλουθο του συλλογικού τραύματος που βιώνουμε. Υπάρχει ένα πένθος. Καλούμαστε και εμείς να πενθήσουμε, σε συλλογικό αλλά και σε ατομικό επίπεδο, την απώλεια του φυσιολογικού – της προηγούμενης κατάστασης, που πλέον δεν θα είναι ίδια. Ας θυμηθούμε τα στάδια του πένθους: άρνηση (έλα μωρέ τώρα, υπερβολές…), θυμός (γιατί στη δική μας γενιά;), κατάθλιψη (τίποτα δεν θα είναι πια το ίδιο), διαπραγμάτευση (αν λάβουμε μέτρα, θα τα καταφέρουμε), αποδοχή (η νέα κανονικότητα). Το πένθος, αν επιτρέψουμε να ζήσουμε τη διεργασία, έχει ένα τέλος.

Οι έρευνες που θα ακολουθήσουν στη μετά κορονοϊόν εποχή θα μας δώσουν σίγουρα πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα, που θα μας επιτρέψουν να καταλήξουμε σε πιο ασφαλή συμπεράσματα ως προς τον τρόπο που υπάρχουμε και λειτουργούμε μέσα στο σύστημα της ζωής.

Όπως και να έχει, για να κατανοήσουμε τι συμβαίνει, σύμφωνα με τον ανθρωπολόγο Baterson και το άρθρο του «From Versailles to Cybernetics» («Από τις Βερσαλλίες στην Κυβερνητική»), πρέπει να πάμε σε ένα δεύτερο επίπεδο κατανόησης της Ιστορίας και του κόσμου, και να τεθούν νέοι κανόνες για το τι επιτρέπεται και τι δεν επιτρέπεται, σε επίπεδο συλλογικό. Για την ώρα είναι αρκετά δύσκολο να το προσεγγίσουμε γιατί είμαστε «μέσα στη μάχη», αλλά είναι πολύ σπουδαίο να μπορούμε να σκεφτόμαστε υπό ένα διαφορετικό πρίσμα. Ας συλλογιστούμε το απόφθεγμα «Οι πατεράδες έφαγαν σάπια φρούτα και χάλασαν τα δόντια των παιδιών τους» για να σχεδιάσουμε κανόνες οι οποίοι δεν θα οδηγήσουν σε μια νέα κατάρρευση της «ουτοπίας» που είχαμε φαντασιωθεί ότι ελέγχαμε.

*Η Αρετή Βεργούλη είναι Ψυχολόγος – Ψυχοθεραπεύτρια