Η Ειρήνη Παπά ταξίδεψε με τις ταινίες της και τις θεατρικές της παρουσίες τον ελληνικό πολιτισμό, καθώς έγραψε με τις ερμηνείες της σε ρόλους αρχαίας τραγωδίας και όχι μόνο. Ακρως μεσογειακή, με κατάμαυρα μάτια και μαλλιά και ψιλόλιγνη σιλουέτα ήταν ένα πρόσωπο που αγάπησε ο κινηματογραφικός φακός. Εγινε διεθνώς γνωστή για τις υποκριτικές της ικανότητες. Πρέσβειρα της Μεσογείου, η Ειρήνη Παπά προτιμούσε να γράφει το όνομά της με ένα «π», αναμετρήθηκε στην πλούσια διαδρομή της με σημαντικούς ρόλους και συνεργάστηκε με κορυφαίους σκηνοθέτες, όπως με τον Μιχάλη Κακογιάννη, που τις χάρισε ρόλους σε ταινίες-σταθμούς όπως η «Ηλέκτρα», η «Ιφιγένεια», οι «Τρωάδες», και ο «Ζορμπάς», ή με τον Κώστα Γαβρά στο «Ζ», δίπλα σε λαμπερούς πρωταγωνιστές.

Ανιψιός της είναι ο σκηνοθέτης και σεναριογράφος Μανούσος Μανουσάκης, γιος της αδελφής της Δέσποινας. Οπως έχει δηλώσει ο Μανούσος Μανουσάκης «η Ειρήνη Παπά, είναι ένας ολόκληρος γαλαξίας». Εκείνος γνωστοποίησε και το θάνατό της λέγοντας πως έφυγε στον ύπνο της στις 8:00 το πρωί. Επίσης ανιψιός της είναι και ο ηθοποιός Αίαντας Μανθόπουλος, γιος της αδελφής της Ευαγγελίας.

Ο σκηνογράφος, ζωγράφος και ενδυματολόγος Γιάννης Μετζικώφ, ο οποίος συνεργάστηκε στενά μαζί της σε πολλές παραστάσεις την χαρακτηρίζει ως ένα «άγριο, υπερήφανο άλογο». Σε τηλεφωνική επικοινωνία που είχαμε μαζί του ο Γιάννης Μετζικώφ δήλωσε συντετριμμένος: «Ηταν ολόκληρο σχολείο για μένα αυτή η γυναίκα. Ημουν μικρός όταν την συνάντησα κι εκείνη γύριζε από μία τροχιά όπου έλαμπε πιο πολύ από αστέρι. Ηταν καταπληκτική η πορεία που είχε ήδη κάνει. Την τοποθετώ μέσα στην καρδιά μου ως ένα ανεξίτηλο ίχνος παιδείας. Οι τρόποι της, η εμπειρία της, έδωσαν στη ζωή μου φως ακόμα ως σήμερα. Εξακολουθώ να διδάσκω στους μαθητές μου στη Σχολή του Εθνικού Θεάτρου την αισιοδοξία της, όταν μου έλεγε ότι όλα μπορεί να τα κάνει ο άνθρωπος. Μια κοπέλα από ένα χωριό ήταν που ξεκίνησε και κατέκτησε τον πλανήτη. Δουλέψαμε σε πολλά έργα, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, την Ισπανία, την Ιταλία, την Αμερική. Είχε πολύ μεγάλη απλότητα. Δεν ήταν επιεικής με τους ανθρώπους. Δεν άντεχε τους αδιάφορους, εκείνους που τους προσπερνούσαν τα γεγονότα. Ηθελε στους ανθρώπους να βράζει το αίμα τους, όπως έβραζε και το δικό της. Για μένα η Ειρήνη θα είναι πάντα ζωντανή μέσα μου».

Στο ερμηνευτικό σύμπαν αυτής της μοναδικής γυναίκας έζησαν και θα ζουν για πάντα ρόλοι-σταθμοί, όπως η απαράμιλλη «Ηλέκτρα», η Ελένη, η γυναίκα του Λαμπράκη στο «Ζ», η Μαρία στα «Κανόνια του Ναβαρόνε», η χήρα στον «Ζορμπά», η Κυρά Φροσύνη, η Μπουμπουλίνα και τόσες ακόμη.

Εχει συμμετάσχει σε πλήθος ταινιών σε όλα τα μήκη και πλάτη της Γης. Συνολικά, οι συμμετοχές της ξεπερνάνε τις 80, με τους πλέον ταλαντούχους σκηνοθέτες και πάντα με ηχηρό καστ. Από τις «αραβικές» ταινίες, το «Μήνυμα» και το «Λιοντάρι της ερήμου» με τον Αντονι Κουίν, μέχρι τη «Γραμμή Αίματος» με τους Οντρεϊ Χέπμπορν, Μπεν Γκαζάρα, Ομάρ Σαρίφ και Ρόμι Σνάιντερ, και από το «Ο Χριστός σταμάτησε στο Εμπολι» με τον Τζιαν Μαρία Βολοντέ μέχρι τη μεξικανική «Ερέντιρα» του νομπελίστα Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες.

Τα τελευταία χρόνια της ενεργούς δράσης της ασχολήθηκε έντονα με τη διάδοση της αρχαίας τραγωδίας, ερμηνεύοντας ρόλους και σκηνοθετώντας παραστάσεις σε Αμερική, Ιταλία και Ισπανία. Παράλληλα, ανέβασε δικό της κείμενο, τη «Θεοδώρα», στην Ιταλία και στη Γαλλία, όπως και την «Αποκάλυψη» με τον Ανδρέα Βουτσινά στην Πάτμο αλλά και στη Βαλένθια σε συνεργασία με τη Γιόκο Ονο.

Στο θέατρο

Στο θέατρο πρωτοεμφανίστηκε το 1948, στην επιθεώρηση των Σακελλάριου-Γιαννακόπουλου «Ανθρωποι… Ανθρωποι», στη Λυρική Σκηνή, με τους σημαντικότερους ηθοποιούς της εποχής. Στην αυτοβιογραφία του ο Αλέκος Σακελλάριος γράφει ότι την πρωτοείδε στο Σύνταγμα. Λόγω της εμφάνισής της, της ένδυσης και του περπατήματος της, έμοιαζε σαν «ζωντανή Καρυάτιδα». Την παρουσίασε στον Φίνο και έπαιξε στην πρώτη της ταινία το 1948, που ήταν οι «Χαμένοι άγγελοι» του Νίκου Τσιφόρου. Το 1951 έγινε γνωστή διεθνώς με την κοινωνική δραματική ταινία «Νεκρή πολιτεία» της Φίνος Φιλμ, που προβλήθηκε, αντιπροσωπεύοντας την Ελλάδα, στο Φεστιβάλ των Καννών, του σκηνοθέτη Φρίξου Ηλιάδη και συμπρωταγωνιστή τον Γιώργο Φούντα.

Διεθνής πορεία

Τον Μάιο του 1952 η Ευρώπη ανακάλυπτε ένα νέο, ξεχωριστής ομορφιάς, πρόσωπο και μια ιδιαίτερα εκφραστική ηθοποιό. Την προσέγγισαν Ιταλοί παραγωγοί. Ξεκίνησε τη σταδιοδρομία της στην Ιταλία, ενώ συγχρόνως ο Ελία Καζάν την προσκάλεσε στην Αμερική – σε δική του ταινία δεν έπαιξε ποτέ. Της έδωσαν πρωταγωνιστικό ρόλο στο γουέστερν του Ρόμπερτ Γουάιζ «Tribute to a bad man» με τον Τζέιμς Κάγκνεϊ . Επιστρέφει στην Αθήνα και γυρίζει την «Μπουμπουλίνα» και τη «Γέφυρα των Στεναγμών» όπου υποδύεται την κυρα-Φροσύνη.

Τα χρόνια που ακολούθησαν συμμετείχε σε όλο και σημαντικότερες διεθνείς παραγωγές με σπουδαίους συμπρωταγωνιστές, ενώ η Ρώμη έγινε το δεύτερο σπίτι της.

Ο έρωτας έπαιξε πολύ σημαντικό ρόλο στη ζωή της. Λεγόταν ότι ο Αγά Χαν ήταν ξετρελαμένος μαζί της και με δεκαετίες καθυστέρηση η ίδια αποκάλυψε την κρυφή της σχέση με τον Μάρλον Μπράντο κατά τη διάρκεια γυρισμάτων του στη Ρώμη το ’55. Σε συνεντεύξεις της ωριμότητάς της έλεγε ότι ποτέ δεν αγαπήθηκε και ότι η ίδια αγάπησε μόλις δύο φορές στη ζωή της: «Η αγάπη θέλει χρόνο. Δεν έχω εμπνεύσει κανέναν. Είναι δύσκολο να είσαι γυναίκα».

Το 1960 υποδύθηκε μια αντιστασιακή στην υπερπαραγωγή «Τα κανόνια του Ναβαρόνε» που γυρίστηκε στη Ρόδο με τους Γκρέγκορι Πεκ, Ντέιβιντ Νίβεν, Αντονι Κουίν και Αντονι Κουέιλ.

Η κινηματογραφική μεταφορά της «Αντιγόνης» από τον Γιώργο Τζαβέλα την ίδια χρονιά τής χάρισε το πρώτο της βραβείο ερμηνείας στην Εβδομάδα Ελληνικού Κινηματογράφου, στο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης.

Αμέσως μετά, το 1962, με την περίφημη «Ηλέκτρα» του Μιχάλη Κακογιάννη κέρδισε το δεύτερο βραβείο, πάλι στη Θεσσαλονίκη, αλλά και μια μεγάλη φιλία και συνεργασία με τον Κύπριο σκηνοθέτη, που το 1964 της πρόσφερε έναν από τους πιο εμβληματικούς ρόλους της καριέρας της, εκείνον της χήρας στον «Ζορμπά». Η ταινία έγινε τεράστια διεθνής επιτυχία όχι μόνο χάρη στην ιστορία της αλλά και χάρη στη μουσική του Μίκη Θεοδωράκη.

Καμία από τις ταινίες που γύρισε αμέσως μετά το θρίαμβο του «Ζορμπά» δεν ήταν του ύψους του «Ζ» (1968) του Κώστα Γαβρά, όπου υποδύθηκε τη γυναίκα του Λαμπράκη. Η συμβολή της ως μιας συντετριμμένης φιγούρας, σε αντίστιξη με τον Ιβ Μοντάν, ήταν τεράστια. Το ίδιο ισχύει και για την ιταλική τηλεοπτική σειρά «Οδύσσεια» σε σκηνοθεσία Φραντσέσκο Ρόσι στο ρόλο της Πηνελόπης.

Το 1969 ήταν η Αικατερίνη της Αραγονίας στην «Αννα των χιλίων ημερών» δίπλα στον Ρίτσαρντ Μπάρτον και στις «Τρωάδες», που ο Κακογιάννης αναγκάστηκε να γυρίσει το 1971 στην Ισπανία λόγω της δικτατορίας, ήταν η Ωραία Ελένη, δίπλα στην Κάθριν Χέπμπορν ως Εκάβη, στη Βανέσα Ρεντγκρέιβ ως Ανδρομάχη και στη Ζενεβιέβ Μπιζό ως Κασσάνδρα. Το ίδιο διάστημα ερμηνεύει για το θέατρο «Ιφιγένεια εν Αυλίδι» στη Νέα Υόρκη με σκηνοθέτη τον Κακογιάννη και «Μήδεια» σε σκηνοθεσία του Βολανάκη. Επίσης, παίζει στο «Εκείνο το καλοκαίρι, εκείνο το φθινόπωρο» του Φρανκ Γκιλρόι με συμπρωταγωνιστή τον Γιον Βόιτ.

Ηταν το 1969 που κυκλοφόρησε το άλμπουμ «Ειρήνη Παπά – Σε ένδεκα τραγούδια του Μίκη Θεοδωράκη», όπου ερμήνευε η ίδια επιτυχίες του παλιού της συντρόφου.

Στο Χόλιγουντ

Η Ειρήνη Παπά συμμετείχε σε πολλές χολιγουντιανές παραγωγές, ενώ πρωταγωνίστησε και στο θέατρο Μπρόντγουεϊ το 1967. Το 1972 εμφανίσθηκε στο πλευρό του συνθέτη Βαγγέλη Παπαθανασίου. Η Ειρήνη Παπά ηχογράφησε μαζί του το «666», τελευταίο άλμπουμ των «Aphrodite’s Child». Ακολούθησαν άλλες δύο συνεργασίες της με τον Βαγγέλη Παπαθανασίου: οι «Ωδές» και οι «Ραψωδίες».

Το 1979 στο Ηρώδειο, όταν ήταν να παιχτεί το «Αντώνιος και Κλεοπάτρα», βρέθηκε σε διαμάχη με τον Δημήτρη Χορν που είχε εκφραστεί απαξιωτικά για εκείνη.

Το 1993 συναντήθηκαν για τελευταία φορά με τον Κακογιάννη στα πλατό με την κωμωδία «Πάνω, κάτω και πλαγίως», όπου είχε το θάρρος να εμφανισθεί σε μια άκρως τολμηρή ερωτική και συγχρόνως σατιρική σκηνή με τον Πάνο Μιχαλόπουλο.

Το 1997 έπαιξε σε μια σύγχρονη τηλεοπτική μεταφορά της «Οδύσσειας», όπου ήταν πια η γηραιά μάνα του Οδυσσέα, η Αντίκλεια, και την ίδια χρονιά εμφανίστηκε στο «Πάρτι» του σπουδαίου Πορτογάλου σκηνοθέτη Μανοέλ Ντε Ολιβέιρα με τον Μισέλ Πικολί. Επίσης, συμμετείχε στο «Μαντολίνο του λοχαγού Κορέλι. Η μακριά λίστα έκλεισε το 2003 με το «Um Filme Falado» του αιωνόβιου Ντε Ολιβέιρα και πάλι, με τους Τζον Μάλκοβιτς, Κατρίν Ντενέβ και Στεφανία Σαντρέλι.

Τα τελευταία χρόνια είχε χαθεί από τα φώτα της δημοσιότητας λόγω του προβλήματος υγείας που αντιμετώπιζε. Μια λαμπερή προσωπικότητα, μια γυναίκα που σε κατακτούσε με το λόγο της και το σπινθηροβόλο βλέμμα της βυθίστηκε στα τελευταία της χρόνια στη σιωπή.

Η ίδια είχε δηλώσει σε συνέντευξή της: «Πιστεύω ότι πρώτα είσαι άνθρωπος, μετά γυναίκα, μετά ηθοποιός. Πώς θα βάλω το επάγγελμα να με φάει, να μπω σε ένα κουτάκι και να συμπεριφέρομαι ανάλογα. Και αυτή να είμαι, αλλάζω. Κάποτε η σταρ ήταν διαφορετική. Σήμερα είναι αλλιώτικη. Κάποτε ο σταρ ήταν ο ένας, ο άλλος, σήμερα είναι ο Αλ Πατσίνο. Κάποτε οι σταρ φορούσαν τουαλέτες, σήμερα φοράνε μπλουτζίν σχισμένα, όλο τρύπες. Αύριο θα είναι τα μαλλιά πράσινα. Εγώ αποφάσισα να μην ακολουθήσω… ». Αύτη ήταν η Ειρήνη Παπά, μια σταρ, αντιστάρ.

ΠΡΟΣΩΠΙΚΗ ΖΩΗ

Από οικογένεια δασκάλων

Γεννήθηκε στις 3 Σεπτεμβρίου 1926 στο Χιλιομόδι Κορινθίας ως Ειρήνη Λελέκου. Προερχόταν από οικογένεια δασκάλων, όπως ο παππούς της, οι γονείς της και η θεία της που την επηρέασαν στη μόρφωσή της. Η μητέρα της Ελένη Λελέκου, από το γένος Πρεβεζάνου, ήταν δασκάλα, από την οποία είχε ακούσει πολλά παραμύθια και ιστορίες. Ο πατέρας της, Σταύρος Λελέκος, ήταν καθηγητής κλασικού δράματος, υπήρξε διευθυντής στο σχολείο του Σοφικού Κορινθίας και την έμαθε να διαβάζει αρχαίους Ελληνες. Οι γονείς της είχαν τέσσερα κορίτσια. Η Ειρήνη Παπά ξεκίνησε από την ηλικία των 15 ετών ως ραδιοφωνική παραγωγός, τραγουδίστρια και χορεύτρια σε διάφορες εκδηλώσεις. Στο μεταξύ, παρακολουθούσε μαθήματα υποκριτικής στη Δραματική Σχολή του Εθνικού Θεάτρου, που τότε ονομαζόταν Εθνική Σχολή Κλασικού Θεάτρου με σπουδαίους δασκάλους όπως τους Γιώργο Γληνό, Νικόλαο Παρασκευά, Πέλο Κατσέλη και Δημήτρη Ροντήρη.

Το 1947 παντρεύτηκε τον σκηνοθέτη και ηθοποιό Αλκη Παππά (1922-2018), με τον οποίο χώρισαν το 1951, αλλά διατήρησε το επίθετό του. Η ίδια προτιμούσε να γράφει το επίθετο με ένα «π», δηλαδή «Παπά» (όπως στα αγγλικά «Irene Papas»). Σύμφωνα με άλλες πληροφορίες ο γάμος τους διήρκεσε από το 1943 έως το 1947. Παιδιά δεν απέκτησε ποτέ.

ΒΡΑΒΕΙΑ ΚΑΙ ΔΙΑΚΡΙΣΕΙΣ

Γυναίκα της Ευρώπης

Στη μακρόχρονη καριέρα της τιμήθηκε με πολλά βραβεία και τίτλους. Σημαντικές στιγμές ήταν το 1995, οπότε έλαβε το παράσημο του Ταξιάρχη του Τάγματος του Φοίνικος από τον Πρόεδρο της Ελληνικής Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλο, το 2000, που αναγορεύτηκε επίτιμος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Ρώμης, το 2002 που ανακηρύχθηκε «Γυναίκα της Ευρώπης». Επίσης, δέχτηκε τιμητική διάκριση από τον πρόεδρο της Ιταλικής Δημοκρατίας Τζόρτζιο Ναπολιτάνο, έχει τιμηθεί επίσης με το Βραβείο Ρώμη στο αρχαίο θέατρο της Οστια Αντίκα το 2008 και με τον Χρυσό Λέοντα της Μπιενάλε Θεάτρου Βενετίας το 2009.

Μεγάλη τιμή αποτέλεσε και το ότι ήταν ανάμεσα στους 260 καλλιτέχνες απ’ όλο τον κόσμο που προσκάλεσε ο Πάπας Βενέδικτος στην Καπέλα Σιξτίνα του Βατικανού για να τους ζητήσει «να μεταδώσουν με την τέχνη τους το μήνυμα του Θεού και να μη φοβούνται ότι η πίστη θα μπορούσε να μειώσει τον οίστρο και τη δημιουργικότητά τους».

Η φιλική συμμετοχή της στο συμβούλιο του Ιδρύματος Αννα-Μαρία προκάλεσε μεγάλες αντιδράσεις το 2003 που την οδήγησαν σε παραίτηση. Η ίδια δήλωσε τότε: «Αν η παρουσία μου στο φιλανθρωπικό ίδρυμα Αννα-Μαρία ενοχλεί τη χώρα μου, παραιτούμαι αμέσως».

Ειδήσεις σήμερα