Ταυτόχρονα, βρίσκονται σε μια σχέση διάδρασης, στην πιο αρμονική σύζευξη δύο αντίθετων καταστάσεων, αφού η μία προϋποθέτει την άλλη. Η Σταύρωση δεν είναι ένας άσκοπος θάνατος, ούτε ένα δίχως νόημα μαρτύριο, αλλά μια πράξη θυσίας που σκοπό έχει την Ανάσταση και τη νίκη επί του θανάτου. Η Αγάπη και το έλεος, η φιλανθρωπία και η ταπείνωση, η προσφορά και η αλληλεγγύη, και, τέλος, η Ανάσταση είναι έννοιες που εκπληρώνονται και αποκτούν το πλήρες νόημά τους μέσα από τη σταυρική θυσία του Θεανθρώπου και μόνο. Γιατί μοναδικός σκοπός και προορισμός της ενανθρωπήσεώς Του, πέρα από τη διδασκαλία του Ευαγγελίου, ήταν η εθελούσια θυσία Του επί του Σταυρού.

Τα Αγια Πάθη στην Τέχνη είναι το περισσότερο προσφιλές και συχνά απεικονιζόμενο θέμα. Περιλαμβάνει μια τεράστια παραγωγή έργων Τέχνης, επί πολλούς αιώνες μέχρι και σήμερα, που καλύπτουν όλες σχεδόν τις μορφές της.

O Γερμανός καλλιτέχνης Ματίας Γκρίνεβαλντ (1470-1528) επηρεάστηκε ελάχιστα από την ιταλική Αναγέννηση. Από το έργο του απουσιάζει η εξιδανίκευση της μορφής, το συγκρατημένο συναίσθημα, η ανάταση του ανθρώπου. Συγκεκριμένα, στον πίνακα με τίτλο Σταύρωση (1512-1516), που αποτελεί το πρώτο τμήμα του «Ρετάμπλ του Ιζενχαϊμ», οι ανθρώπινες φιγούρες, τραγικές, σε στάσεις και χειρονομίες γεμάτες από απερίγραπτο εσωτερικό πόνο και απελπισία, προοιωνίζονται το γερμανικό εξπρεσιονισμό του 20ού αιώνα. Στη σκηνή της Σταύρωσης κυριαρχεί ο Χριστός, με το σώμα του εμφανώς βασανισμένο από τον πόνο και με τη σάρκα του διάτρητη και παραμορφωμένη από τα σκληρά βασανιστήρια που υπέστη. Η μορφή του είναι μεγαλύτερη από εκείνους που θρηνούν, εκπληρώνοντας την προφητεία του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή στα δεξιά, όπου αναγράφεται: «Θα μεγαλώσει ενώ εγώ θα συρρικνώνομαι». Στο κάτω μέρος της σύνθεσης, ο αμνός παραπέμπει στην έννοια της θυσίας. Το σκούρο σκηνικό καθιστά τις μορφές σχεδόν ανάγλυφες και βαθαίνει το συναίσθημα της σκηνής. Εδώ ο χειρισμός του φωτός ενισχύει τη δραματικότητα και την τραγικότητα του θέματος. Πρόκειται για ένα φως που μοιάζει τόσο φυσικό αλλά επιφορτισμένο ταυτόχρονα με έντονο συμβολισμό. Μέσω αυτού, η σύνθεση ενισχύεται με στοιχεία που ισχυροποιούν τη δύναμη του επεισοδίου και αγγίζουν τις ευαισθησίες του θεατή, καθιστώντας τον σε κατάσταση επαγρύπνησης.

Η τέχνη του κορυφαίου ζωγράφου Δομήνικου Θεοτοκόπουλου (1541-1614), αν και έχει ορισμένα εξωτερικά μανιεριστικά χαρακτηριστικά, όπως τη γνωστή επιμήκυνση του σώματος, είναι ωστόσο απαλλαγμένη από την επιτήδευση και ωραιοποίηση, αφού διαποτίζεται από γνήσιο θρησκευτικό συναίσθημα, πνευματικότητα και ένταση -κληρονομιά από την ασκητική βυζαντινή τέχνη της Κρήτης- και ταυτόχρονα είναι φορτισμένη με ανθρώπινη γλυκύτητα. Το πολύ προσωπικό του στιλ φανερώνεται στην καταπληκτική εκφραστικότητα των προσώπων με την ιδιότυπη φυσιογνωμία, στην αντιθετική χρήση του χρώματος και στην ιδιόρρυθμη αποτύπωση του φωτός που φαίνεται να πηγάζει από μια στιγμιαία και εκτυφλωτική λάμψη, η οποία κεραυνοβολεί τα πάντα και δημιουργεί έντονα φώτα και βαθιές σκιές. Ο ζωγράφος επέλεγε για τις μεγάλες θρησκευτικές απεικονίσεις του το παραλληλόγραμμο σχήμα, στο οποίο το ύψος ήταν υπερδιπλάσιο της βάσης. Η συγκεκριμένη επιλογή αναδεικνύει την καθετότητα των μορφών και αναπτύσσει τη σύνθεση σε δύο επάλληλα επίπεδα. Στα κατώτερα τμήματα του έργου, τα πρόσωπα αποδίδονται με πιο εύρωστη ανατομία, ενώ στο ανώτερο επίπεδο του πίνακα, ο χώρος φιλοξενεί τις θεϊκές αποκαλύψεις και τις αγγελικές παρουσίες.

Μια εξαιρετικά πρωτότυπη «Σταύρωση» (1580) του Ελ Γκρέκο αποδίδει τον Ιησού να πεθαίνει πάνω στο Σταυρό, ατενίζοντας ψηλά προς τον Πατέρα Του. Ο ίδιος ξεχωρίζει μέσα από έναν θυελλώδη ουρανό που συμβολίζει το σκοτάδι που έπληξε τον κόσμο όταν παρέδωσε την ψυχή Του. Η συστροφή του σώματός του και οι περιστροφικές κινήσεις που εκτελούν τα σύννεφα αποτελούν δομικά χαρακτηριστικά του μανιεριστικού ύφους του ζωγράφου. Η προοπτική στο έργο απορρίπτεται για να οργανωθούν το φως και το σκοτάδι, που συνθέτουν το δραματικό τοπίο και το αδιαπέραστο τείχος των νεφών. Η σκηνή εκφράζεται σε χρωματικούς τόνους εξωπραγματικούς, σαν μια σβησμένη φωτιά, δίχως τον παραμικρό υπαινιγμό ηλιακού φωτός. Ο καλλιτέχνης απεικονίζει το επεισόδιο με έναν εξαιρετικά πρωτότυπο τρόπο, αφού στη βάση του Σταυρού δεν εμφανίζεται η Παναγία και ο Αγιος Ιωάννης, όπως συνηθίζεται, αλλά τα πορτρέτα δύο συγχρόνων του να προσεύχονται. Με αυτόν τον τρόπο, ο Ελ Γκρέκο εστιάζει περισσότερο την προσοχή του θεατή στη μορφή του Θεανθρώπου. Εδώ, ο χειρισμός του φωτός ενισχύει τη δραματικότητα και την τραγικότητα της σκηνής. Πρόκειται για ένα φως που μοιάζει τόσο φυσικό αλλά επιφορτισμένο ταυτόχρονα με έντονο συμβολισμό.

Στο έργο του Ελ Γκρέκο «Ανάσταση» (1596-1600), ο Χριστός εμφανίζεται μέσα από μια φλόγα δόξης, με εμφανή διασκελισμό στον αέρα, να κρατά τη λευκή σημαία της νίκης Του επί του θανάτου, ενώ το κόκκινο ένδυμα στον ώμο Του συμβολίζει το μαρτύριό Του. Οι στρατιώτες που βρίσκονταν στον τάφο Του, ως φύλακες, διασκορπίζονται κάνοντας δραματικές, θεατρικές κινήσεις αναδεικνύοντας την υπερφυσική διάσταση του γεγονότος. Δύο από αυτούς καλύπτουν τα μάτια τους, προστατεύοντας τον εαυτό τους από το εκτυφλωτικό φως. Μια άλλη μορφή φοράει ένα κράνος διακοσμημένο με λαμπρά χρωματιστά φτερά, ενώ στηρίζει το μάγουλο στο χέρι της -την παραδοσιακή στάση της μελαγχολίας-, αφού εξακολουθούν να αγνοούν την Ανάσταση του Χριστού όσοι βρίσκονται εκεί. Η δραματικότητα της σκηνής γίνεται εντονότερη από τις απεικονίσεις των δύο στρατιωτών, από τους οποίους ο ένας φορώντας έναν κίτρινο θώρακα βρίσκεται πεσμένος στο πρώτο επίπεδο της σύνθεσης, και στην παρακείμενη παρουσία ενός δεύτερου στρατιώτη που με χορευτικές κινήσεις τείνει το χέρι προς τον ουρανό, δείχνοντας το θαυμαστό γεγονός. Αποκλείοντας κάθε οπτική αναφορά στον τάφο ή στο τοπίο, ο Ελ Γκρέκο αφαιρεί τη σκηνή από τη σφαίρα της ιστορίας, αρθρώνοντας την καθολική σημασία του επεισοδίου μέσα από το δυναμισμό των εννέα στοιχείων που απαρτίζουν τη σύνθεση και την ένταση του φωτός και των χρωμάτων.

Δρ Στέλλα Μουζακιώτου

[email protected]

Ιστορικός Τέχνης στο Ελληνικό Ανοικτό Πανεπιστήμιο και ΤΕΙ Αθήνας. Επιμελήτρια Εκθέσεων. 

Aπό την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου