Αντίθετα με τον ελληνικό χώρο που στη σκοτεινή περίοδο της Τουρκοκρατίας η θεατρική δραστηριότητα είναι ανύπαρκτη, η τελευταία κάνει την επανεμφάνισή της στα κέντρα του ελληνισμού στο εξωτερικό (παραδουνάβιες περιοχές, Οδησσός, αλλά και στα υπό βρετανική κυριαρχία Επτάνησα). Τα πρώιμα αυτά δημιουργήματα μπορεί να μην έχουν κάποια ιδιαίτερη θεατρική βαρύτητα και ιστορική αξιοπιστία, αλλά αυτό δεν τα εμποδίζει να συμμετέχουν ουσιαστικά στην προπαρασκευή του Αγώνα, στην εθνική αφύπνιση και αναπτέρωση του αισθήματος του πατριωτισμού.

«Φωκίων»

Ενδεικτικό των παραπάνω είναι τα όσα εξελίσσονται στις 7 Ιανουαρίου 1910 στο Βουκουρέστι. Τότε, οι μαθητές της εκεί Ελληνικής Σχολής παρουσιάζουν το αγνώστου συγγραφέα έργο «Φωκίων» «κατά διδασκαλίαν του καθηγητού Κωνσταντίνου Ιατρόπουλου». Στην παράσταση καλείται και ο απεσταλμένος της Υψηλής Πύλης που, ευτυχώς για όλους, δεν παρευρίσκεται, αφού στο έργο, όπως γράφει σε επιστολή του στην Κορνηλία Μάγερ ο άρχοντας της εποχής Κωνσταντίνος Αργυρόπουλος, «…εν τω δράματι ηφθόνουν οι υπαινιγμοί και οι προβλέψεις και αι προφητείαι περί αναστάσεως του Ρωμαϊκού Γένους, περί αποτινάξεως του καταθλιπτικού ζυγού των Αγαρηνών».

Οπως είναι φυσικό, μετά το ξέσπασμα και την επικράτηση την Επανάστασης του 1821, το νεοελληνικό θέατρο αντλεί συχνά τη θεματολογία του από αυτή την περίοδο. Ετσι συναντάμε έργα των: Ιωάννου Βεάκη «Αθανάσιος Διάκος» (1859), Κ. Πρέβελη «Η άλωσις της Χαλκίδος υπό του Μωάμεθ Β’» (1867), Αντωνιάδη «Ρήγας Φεραίος» (1880) και «Λάμπρος Τζαβέλας» (1882), και δεκάδες άλλα, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι στην καθαρεύουσα. Στο πρώτο ήμισυ του προηγούμενου αιώνα έχουμε έργα των Βασίλη Ρώτα («Να ζει το Μεσολόγγι», «Ρήγας ο Βελεστινλής» και «Κολοκοτρώνης. Η νίλα του Δράμαλη. Ηρωικό δράμα σε τρεις πράξεις»), Σπύρου Μελά («Ο Παπαφλέσσας» και «Ρήγας Βελεστινλής»), Δημητρίου Φωτιάδη («Ο Παπαφλέσσας» και «Μακρυγιάννης») και αρκετών άλλων.

Η παράσταση από τις παραπάνω που ξεχωρίζει είναι «Ο Παπαφλέσσας» ή «Ο μπουρλοτιέρης των ψυχών» του ακαδημαϊκού Σπύρου Μελά, που ανεβαίνει για πρώτη φορά στο Θέατρο Αλίκη στις 22 Μαρτίου 1937 από τον θίασο Αλίκης, Μουσούρη, Νέζερ και σημειώνει τεράστια επιτυχία.

«Είχες ενστερνιστεί τον ήρωα του Μανακιού, τον είχες βάλει ολοζώντανο στην ψυχή σου πριν τον στήσεις θαυμαστό, ζωντανό άγαλμα στη σκηνή του θεάτρου. Η επιτυχία σου στάθηκε μεγαλειώδης», αναφέρει ο συγγραφέας του έργου σε διθυραμβική κριτική προς τον πρωταγωνιστή του Κώστα Μουσούρη. Παρότι δεν έχει κάποια σχέση με την Επανάσταση, το δημοφιλέστερο θεατρικό έργο που αναφέρεται στην εποχή αυτή παραμένει το δραματικό ειδύλλιο του Δημητρίου Κορομηλά «Ο αγαπητικός της βοσκοπούλας» που ανεβαίνει πολλές φορές στη θεατρική σκηνή, έχει δύο κινηματογραφικές μεταφορές, μία εκ των οποίων είναι η πρώτη ελληνική ταινία που γυρίζεται στη χώρα το 1932.

Η προσέγγιση της «φουστανέλας»

Αντίθετα με τον κινηματογράφο, που με τις ταινίες «φουστανέλας» προσεγγίζει τις περισσότερες φορές την Επανάσταση του 1821 τόσο ωραιοποιημένη που η ιστορική αλήθεια απουσιάζει εν τέλει πλήρως, η αρχαιότερη τέχνη του θεάτρου επιχειρεί σε αρκετές περιπτώσεις να παίξει «κόντρα ρόλο» με έργα όπως «Λάμπρος Τζαβέλας» και «Πυρπολητής Κανάρης» του Αντωνίου Αρνιωτάκη και «Προστάτες» του Μήτσου Ευθυμιάδη.

Την ίδια εποχή που η απριλιανή δικτατορία προσπαθεί, το 1971, να… αξιοποιήσει τα 150 χρόνια της Επανάστασης για ιδία οφέλη, επανέρχονται στην επιφάνεια οι κωμωδίες του αγωνιστή του 1821, συγγραφέα και δημοσιογράφου Μιχαήλ Χουρμούζη («Λεπρέντης», «Ο τυχοδιώχτης», «Ο υπάλληλος» και «Ο χαρτοπαίχτης»), στα οποία ο δημιουργός διαμαρτύρεται σθεναρά για το πώς αντιμετωπίζουν το παλάτι και το ελληνικό κράτος όσους έδωσαν το αίμα τους για την ανάσταση του έθνους. Δεν είναι τυχαίο άλλωστε ότι αμέσως μετά τα γεγονότα του Πολυτεχνείου, το 1973, το πρώτο θεατρικό έργο που κατεβάζει η δικτατορία Ιωαννίδη είναι το «Μεγάλο μας τσίρκο» του Ιάκωβου Καμπανέλλη, με τον Διονύση Παπαγιαννόπουλο στον συγκλονιστικό ρόλο του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη.

Αυτός είναι ο «δρόμος» που ακολουθούν μεταπολιτευτικά και ορισμένες από τις σύγχρονες προσεγγίσεις του εθνικοαπελευθερωτικού αγώνα στο θέατρο, επιχειρώντας την αναψηλάφηση των γεγονότων και εξετάζοντας τον ρόλο των προσώπων μέσα από ουσιαστική έρευνα των πηγών. Ετσι ο θεατρικός χώρος καταφέρνει να ξεφύγει από την κινηματογραφική πεπατημένη, αφού η επανάληψη των στερεοτύπων δεν αρκεί σε όσους θέλουν να αποδώσουν όψεις της Επανάστασης στη σκηνή, αφήνοντας τα «πρωτεία» στα πραγματικά γεγονότα, αποδεικνύοντας ότι δεν χρειάζονται πανάκριβα σκηνικά και κοστούμια για το τελικό αποτέλεσμα, αλλά μόνο έμπνευση και αναζήτηση της αλήθειας…