Γράφει η Δρ Θεοδώρα Παπαδοπούλου Χαμουζά*

Οι θεωρίες συνωμοσίας περιλαμβάνουν πανίσχυρους μυστικούς εχθρούς που προσπαθούν να πάρουν τον έλεγχο της ζωής του, να τον υποτάξουν και να τον καταστρέψουν. Οι θεωρίες συνωμοσίας βασίζονται στη παραποίηση των γεγονότων και ενισχύονται από την κυκλική συλλογιστική: τόσο τα αδύναμα αποδεικτικά στοιχεία ενάντια στα σενάρια συνωμοσίας όσο και η απουσία εύπεπτων αποδεικτικών στοιχείων για την κατανόηση μιας ‘περίεργης’ κατάσταση που βιώνει ο Άνθρωπος, τον καθιστά ευάλωτο σε παρανοϊκά καλέσματα που τον βγάζουν από τη δύνη της ερμηνείας (Barron, David; Morgan, Kevin., 2014).

Πανίσχυρες δυνάμεις του σκότους παίρνουν την ευθύνη για όλα αυτά που αδυνατεί να κατανοήσει ο Άνθρωπος και μέσα από τη θέση του θύματος παλεύει να υπερασπιστεί τον εαυτό του από τον αόρατο εχθρό.  Η συνωμοσία στη συνέχεια γίνεται πεποίθηση και συνεπώς δεν υπόκεινται σε δοκιμασίες απόδειξης ή απόρριψης. Αυτό που θα έπρεπε να ερευνηθεί για να γίνει πιστευτό αποκτά ξαφνικά ισχυρή οντότητα και δεν αμφισβητείται.

Έρευνες αποδεικνύουν ότι η πίστη σε θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να αποβούν ψυχολογικά επιβλαβείς μιας και σχετίζονται με παρανοϊκές ερμηνείες (Douglas, Karen M.; Sutton, Robbie M., 2011). Η επιστήμη της ψυχολογίας χρησιμοποιεί τον όρο ‘ψευδαίσθηση της αντίληψης’ για να εξηγήσει την πίστη σε σενάρια συνωμοσίας εκεί που δεν τίθεται θέμα ψυχικής νόσου (Dean, Signe., 2017). Ο Robert Blaskiewicz υπογραμμίζει ότι ο όρος ‘συνωμοσία’ είχε πάντα υποτιμητικό χαρακτήρα (Blaskiewicz, Robert ., 2013).  Από τον 19^ο αιώνα ο όρος ‘θεωρία συνωμοσίας’ αποκτά ουδέτερο χαρακτήρα (McKenzie-McHarg, Andrew , 2019).

Αναζητώντας τα ψυχολογικά αίτια πίσω από τα σενάρια συνωμοσίας ανακαλύπτουμε κάποια πολύ ενδιαφέροντα ευρήματα. Ερευνητές υποστηρίζουν ότι υπάρχει ένα στοιχείο ψυχολογικής προβολής στη συνομωσία. Αυτή η προβολή εκδηλώνεται με τη μορφή απόδοσης ανεπιθύμητων χαρακτηριστικών του εαυτού στους συνωμότες.

Ο Richard Hofstadter δήλωσε ότι ο φανταστικός εχθρός φαίνεται από πολλές απόψεις να είναι μια προβολή του ίδιου του ανθρώπου που δημιουργεί τα σενάρια συνωμοσίας. Μπορεί κάποιος να ανακαλύψει τόσο τον εξιδανικευμένο όσο και τον αδύναμο εαυτό του σε αυτά τα σενάρια. Η Linda Trinkaus Zagzebski στο βιβλίο της Virtues of the Mind αναφέρει ότι οι πνευματικές αρετές προφυλάσσουν τους ανθρώπους από εμπλοκή σε σενάρια συνωμοσίας.

Οι πνευματικές αρετές βοηθούν στην επίτευξη ορθής σκέψης και ενδυναμώνουν ψυχικά τους ανθρώπους. Ως αποτέλεσμα οι άνθρωποι δεν γίνονται  επιρρεπείς σε θεωρίες συνωμοσίες που απειλούν τη ψυχική του υγεία. Η εμφάνιση του Covid-19 πραγματικά απογείωσε σενάρια συνωμοσίας από τις πρώτες κιόλας εβδομάδες. Κυρίαρχο αίτιο ήταν η άγνοια απέναντι στο απειλητικό άγνωστο, η αδυναμία κατανόησης του φαινομένου και η γενικότερη δυσκολία του Ανθρώπου να  οριοθετηθεί αλλά και να εμπιστευτεί.

Αναδείχτηκαν διπολικές συμπεριφορές και συναντούμε ανθρώπους που με τρόμο και υπερβολή προσπαθούν να προστατεύσουν τον εαυτό τους και τις οικογένειες τους από τον επικίνδυνο ιό και άλλους που παραδίνονται σε σενάρια συνωμοσίας που θέλουν τον Covid-19 να είναι ένα φανταστικό κατασκεύασμα που στοχεύει στην υποδούλωση και τη μετατροπή μας σε ζόμπι μέσω των επερχόμενων εμβολίων.

Σε μια κομβική στιγμή όπου θα έπρεπε να πρυτανεύει η λογική, η σύνεση, η ωριμότητα και η μεθόδευση για την αποτελεσματική αντιμετώπιση της πανδημίας, ο Άνθρωπος αποδεικνύει για άλλη μια φορά την ευαλωτότητα του απέναντι στο παρανοϊκό.

Ο φανταστικός εχθρός που μας καταδιώκει και θέλει να μας καταστρέψει δεν είναι άλλος από τον ίδιο μας τον εαυτό. Ο σύγχρονος άνθρωπος έχει συναινέσει στην αποδυνάμωση της κριτικής του σκέψης και δεν επενδύει αρκετά στη μόρφωση έτσι ώστε να μπορεί να αμφισβητεί το δεδομένο αλλά και να επιχειρηματολογεί για να στηρίξει την τεκμηριωμένη άποψη του. Γίνεται θύμα στις σύγχρονες καφετζούδες που σπέρνουν τον τρόμο πλασάροντας ανυπόστατες ερμηνείες και οδηγούν τον κόσμο στον εκκωφαντικό κόσμο της καταστροφολογίας που μουδιάζει το μυαλό και ακινητοποιεί τη σκέψη.

Η γνώση απελευθερώνει τον άνθρωπο και τον καθιστά κυρίαρχο του εαυτού του. Οι νέοι άνθρωποι εκπαιδεύτηκαν να αποζητούν το εύκολο, το γρήγορο και το εύπεπτο. Κάθε τι που τους κάνει να σκεφτούνε προκαλεί δυσφορία και καταφεύγουν στο έτοιμο, το αλεσμένο και καλά μεθοδευμένο προϊόν που τους πλασάρουν για να σκορπούν τρόμο και απελπισία. Ο ίδιος ο Άνθρωπος πέφτει στη παγίδα της άγνοιας και παραδίνεται σε ότι τον απαλλάσσει από το μαρτύριο της κριτικής σκέψης. Ο Lacan μίλησε για την απόλαυση της οδύνης. Ίσως για πολλούς να είναι πιο εύκολο να θρηνούν την απώλεια του ελέγχου της ζωής τους από τους φανταστικούς εχθρούς από την οχύρωση με γνώση απέναντι σε ότι τους θέλεις αδύναμους και υποταγμένους.

Απέναντι στα φανταστικά σενάρια συνωμοσίας βρίσκεται η σκληρή πραγματικότητα. Τα ζόμπι δεν θα αναδυθούν από τη χρήση κάποιου εμβολίου αλλά από τη μεθοδευμένη μεταστροφή του ανθρώπου από ανώτερο σε κατώτερο, εύπλαστο και φοβισμένο όν που παραδίνεται καθημερινά στις κονσόλες ηλεκτρονικών παιχνιδιών, ξεχνά τη χρησιμότητα του βιβλίου και αναζητά εξαρτήσεις για να δαμάσει την εσωτερική του μοναξιά.

Ο Covid-19 θα περάσει και με υπεύθυνη στάση θα καταφέρουμε να βγούμε και από αυτή τη καταιγίδα. Όλα όμως αυτά που αναδύθηκαν πρέπει να μας αφυπνίσουν, να μας διδάξουν και να μας πάνε μπροστά. Ο σκοταδισμός δεν έφερε ποτέ τον Άνθρωπο κοντά στη πραγματική του φύση: To φως!

*Η Θεοδώρα Παπαδοπούλου είναι Διδάκτωρ Ψυχολογίας-Νευρογλωσσολόγος