Γράφει η Κατερίνα Καρατζιοβάλη*

Αλλά ότι καταστρέφεται η αίσθηση προσανατολισμού μας στον πραγματικό κόσμο». Με τη φράση αυτή περιέγραφε η Hannah Arendt την καταστροφή που μπορούν να επιφέρουν τα πολιτικά ψεύδη στην ίδια την διάταξη της πραγματικότητας. Αυτής που επιβάλλουν τα γεγονότα.

Όμως ποια μπορεί να είναι η αντίδρασή μας σ’ αυτή την «παράλληλη πραγματικότητα» που κατασκευάζεται ως υποκατάστατο της αληθινής; Μπορούν οι πολίτες να τη διακρίνουν; Τα παραδείγματα δημοσίως διατυπωμένων ψευδών θέσεων, που δεν απορρίφθηκαν, παρά την αποκάλυψη της ανακρίβειάς τους, στις πρόσφατες εκλογικές διαδικασίες σε ΗΠΑ και Μεγ. Βρετανία είναι πολλά και μας δίνουν μια εικόνα.

Κατά τη διάρκεια της περιόδου πριν το Βρετανικό Δημοψήφισμα παρουσιάστηκε μεγάλο πλήθος επιχειρημάτων σχετικά, κυρίως, με την οικονομία και τη μετανάστευση. Κοινό χαρακτηριστικό των δυο πλευρών, ήταν η επένδυση στην αβεβαιότητα απέναντι στο μέλλον. Εντός ή εκτός Ευρωπαϊκής Ένωσης. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του κόστους της συμμετοχής στην Ευρωπαϊκή Ένωση και το αν όντως ξοδεύει η Μ.Βρετανία 350 εκατ. λίρες ανά εβδομάδα. Σημαντικός αριθμός sites που έλεγχαν τους ισχυρισμούς των δυο εκστρατειών (όπως το fullfact.org), δημοσίευσε επεξηγήσεις σχετικά με το πραγματικό κόστος συμμετοχής της Βρετανίας στην ΕΕ. Ο ίδιος ο επικεφαλής της Στατιστικής Αρχής Andrew Dilnot δήλωσε επανειλημμένως ότι «η συνεχής επανάληψη του ισχυρισμού παρερμηνεύει την πραγματικότητα και υποβαθμίζει την αξιοπιστία στις επίσημες αρχές στατιστικής». Όσοι, όμως, επενδύουν στον φόβο και το «γνωσιακό ανικανοποίητο» που περιέχει η μη κατανόηση μιας κατάστασης, απευθύνονται σε εκείνους που αποζητούν μια, έστω και φαντασιακή, εξήγηση. Και εύπεπτα αφηγήματα τέτοιου είδους είναι αρκετά πειστικά.

Έρευνα της ICM Unlimited, η οποία προσπάθησε να μελετήσει τα ανθρώπινα αντανακλαστικά σε ψευδείς ειδήσεις, αποκάλυψε ότι από το 75% των πολιτών, μόνο οι μισοί είχαν ακούσει ή διαβάσει ότι ο αρχικός ισχυρισμός για το κόστος συμμετοχής τελικώς διαψεύστηκε. Το εξαιρετικά ανησυχητικό εύρημα όμως δεν ήταν αυτό. Παρά την ενημέρωση σχετικά με την ανακρίβεια και την τελική διάψευση του αρχικού ισχυρισμού, ελάχιστοι ήταν εκείνοι που την προσέλαβαν ως ανακριβή. Μάλιστα το 52% των υποστηρικτών του Leave συνέχισε να πιστεύει στην ανακρίβεια του κόστους συμμετοχής, παρά την διάψευσή του. Το κόστος συμμετοχής δίνει μια βολική αιτιολόγηση στην ψήφο υπέρ του Brexit. Είναι όμως η ανάγκη για επαλήθευση μιας ήδη παγιωμένης άποψης αυτή που οδήγησε τους πολίτες μιας -ανοικτής στην πληροφορία- χώρας να αγνοήσουν τις διαψεύσεις;

Ο αναπτυσσόμενος κλάδος της Πολιτικής Ψυχολογίας μπορεί σήμερα να προσφέρει απαντήσεις για τέτοιες συμπεριφορές, μελετώντας την ανθρώπινη αντίδραση σε καταστάσεις όπως η κρίση, ο ηθικός πανικός, η υπερέκθεση σε ρητορικές λαϊκισμού, πολιτικά ψεύδη και ανακριβείς ειδήσεις. Πρόσφατες αναλύσεις σχετικά με την κατανάλωση ειδήσεων από Αμερικανούς ψηφοφόρους κατέδειξαν την τάση τους να προτιμούν ειδήσεις που συμφωνούν με τις ήδη διαμορφωμένες απόψεις τους και να απορρίπτουν εκείνες τις πληροφορίες που πάνε κόντρα στις πολιτικές τους πεποιθήσεις. Η απλουστευτική λογική λαϊκιστών πολιτικών, που υφαίνεται στο φόντο μιας εγγενούς τάσης των ανθρώπων να είναι περισσότερο ευάλωτοι και εύπιστοι σε καιρό κρίσης, δημιουργεί «αντισώματα» που αντιλαμβάνονται μια δυσνόητη και δυσάρεστη αλήθεια ως εχθρό. Και όταν δεν την καταστρέφουν, την αγνοούν.

Στην Ελλάδα, μια χώρα περικυκλωμένη από εχθρούς και κέντρα που απεργάζονται την υποταγή της, πλουτοκράτες και ολιγάρχες, το έδαφος καθίσταται έφορο για την αρμονική συνύπαρξη της μυθοπλασίας, του λαϊκισμού και της συνωμοσιολογίας στην πολιτική ρητορική. Η οργανωμένη ψευδολογία, σε συνδυασμό με την τάση των ανθρώπων να νιώθουν ότι η πορεία του κόσμου είναι κατανοήσιμη -και πιθανώς ελέγξιμη- εν καιρώ κρίσης, έχει, κατ’ ελάχιστο, εκλογικές συνέπειες. Σε καιρό διαπραγμάτευσης από την άλλη, κατασκευάζει εχθρούς και καλεί φαντάσματα από το παρελθόν.

Αυτό που προκύπτει λοιπόν είναι ότι οι ψηφοφόροι δεν πείθονται από την ακρίβεια -και πιθανών δεν ενθαρρύνονται να το κάνουν από Μέσα τα οποία μεταχειρίζονται με τον ίδιο τρόπο τις πληροφορίες. Το πρόβλημα όμως που δημιουργείται, δεδομένης της σχέσης του ψεύδους με τον ανθρώπινο μηχανισμό που το εντοπίζει και το επεξεργάζεται, δεν είναι αφορά απλώς και μόνο την έκβαση μιας εκλογικής διαδικασίας. Είναι βαθύτερο και έγκειται στην διαμόρφωση αντιλήψεων και την δημιουργία μιας πραγματικότητας, που ενδεχομένως απέχει πολύ από την αυτή των γεγονότων. Μια πραγματικότητα που ίσως υφίσταται γιατί απλά εξυπηρετεί τις θεάσεις και την παγιωμένη κοσμοαντίληψή μας.

*Η Κατερίνα Καρατζιοβάλη είναι πολιτική επιστήμονας με μεταπτυχιακές σπουδές στην Επικοινωνία και Γραμματέας Τύπου και Ενημέρωσης της ΟΝΝΕΔ