Πρόσφατα κυκλοφόρησε, με την υποστήριξη του Ιδρύματος Ωνάση, η νέα έκδοση της δρ. Ελένης Κουρμαντζή, «Αθανάσιος ο Ψαλίδας: “Αρχείου Λόγος”», που φωτίζει το έργο του κορυφαίου Ελληνα διαφωτιστή Αθανάσιου Ψαλίδα. Η πολυσχιδής προσωπικότητά του ξεδιπλώνεται μέσα από τα τεκμήρια της περιόδου 1786-1829, αναδεικνύοντας ταυτόχρονα τη φιλοσοφία του ανθρωπισμού και τις ιδέες του Διαφωτισμού. Η δρ Ελένη Κουρμαντζή μίλησε στον «Ε.Τ.» της Κυριακής, με αφορμή αυτή τη μοναδική έκδοση:

Χαρακτηρίζετε τον Αθανάσιο Ψαλίδα «μεθοδικό» και «τελειομανή», με «οξύνοια και προβλεπτικότητα σοφού ανδρός». Για ποιους λόγους επιλέξατε να ασχοληθείτε με αυτή τη λαμπρή προσωπικότητα;

Η αρχή έγινε μέσα στη δεκαετία του ‘80. Εκεί θα εντοπίσουμε τις ρίζες της ενασχόλησής μου με την προσωπικότητα του Αθανάσιου Ψαλίδα, και αφορμή στάθηκαν οι συζητήσεις με τον ακούραστο μελετητή Λέανδρο Βρανούση. Μέσα στις συζητήσεις αυτές, μου είχε υποδείξει την ανάγκη για ουσιαστική έρευνα και ενδελεχή μελέτη του αρχείου χειρογράφων του Ψαλίδα, μιας εξαιρετικής μορφής του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αυτό που με γοήτευσε στον Ψαλίδα ήταν η μοναδική του ικανότητα να συνδυάζει τη μεθοδικότητα και την τελειομανία με την οξύνοια και την προβλεπτικότητα ενός πραγματικού πολυπράγμονα. Αυτές οι ιδιότητες, σπάνιες και πολύτιμες, καθιστούν τον Ψαλίδα μια πρότυπη μορφή της πνευματικής καλλιέργειας του Διαφωτισμού. Ο Ψαλίδας δεν ήταν απλά ένας λόγιος, ήταν ένας δάσκαλος, ένας συγγραφέας, ένας πατριώτης και, πάνω απ’ όλα, ένας οραματιστής. Αυτό το μίγμα ιδιοτήτων, οι οποίες άμεσα συνδέονται η μία με την άλλη, με ώθησε να εξερευνήσω βαθύτερα τη ζωή και το έργο του, επιδιώκοντας να φωτίσω τη συμβολή του στη νεοελληνική σκέψη και παιδεία.

 Πιστεύετε ότι δεν έχει αναδειχθεί όπως του αξίζει έως σήμερα ο Αθανάσιος Ψαλίδας;

Είναι αλήθεια πως ο Αθανάσιος Ψαλίδας δεν έχει λάβει την αναγνώριση που του αξίζει συγκριτικά με άλλους λόγιους της εποχής του. Η συμβολή του στην παιδεία και την εθνική συνείδηση της Ελλάδας είναι ανεκτίμητη, αλλά η έλλειψη σφαιρικής θεώρησης και αποτίμησης του έργου του έχει οδηγήσει σε μια υποβάθμιση της αξίας του. Αλλά αυτό δεν είναι σημερινό αποτέλεσμα. Μπορεί εύκολα κανείς να αντιληφθεί ότι οι ριζοσπαστικές απόψεις σε ένα ευρύτερο συντηρητικό πλαίσιο δεν θα έμπαιναν εύκολα σε πρώτο πλάνο, σε κάθε εποχή. Η παρούσα έκδοση «Αθανάσιος ο Ψαλίδας: Αρχείου Λόγος» δεν λειτουργεί ως μια δικαίωση για την ανάδειξη του Ψαλίδα, αλλά ως ένα μέσο να έρθει -έστω και τώρα- ο Ψαλίδας στο προσκήνιο της έρευνας των Νεοελληνικών Γραμμάτων, άμεσα, μέσα από τα δικά του τεκμήρια.

 Ποιος είναι ο στόχος της συγκεκριμένης έκδοσης;

Η παρούσα έκδοση είναι ένα πολυσύνθετο αποτέλεσμα. Από τη δική μου πλευρά έρχεται η έρευνα, η μελέτη του αρχείου και η επιστημονική επιμέλεια, για να επιτευχθεί αντίστοιχα ένας πολύπλευρος στόχος ανάδειξης της πραγματικής «φωνής» του Αθανάσιου Ψαλίδα. Αυτή η έκδοση φιλοδοξεί να προσφέρει μια πλήρη εικόνα της προσωπικότητας του Ψαλίδα και της συμβολής του στη νεοελληνική παιδεία και τη σκέψη, παρέχοντας πρόσβαση σε πρωτογενές υλικό που μέχρι τώρα ήταν δύσκολο να μελετηθεί. Μέσω αυτής της έκδοσης, επιδιώκουμε να ενισχύσουμε τη γνώση και την κατανόηση του έργου του Ψαλίδα, καθιστώντας τον προσιτό και κατανοητό τόσο στους ειδικούς όσο και στους μελετητές και λάτρεις της ιστορίας και της λογοτεχνίας.

 Πόσο ο ιδιωτικός βίος του Ψαλίδα και η οικογένειά του συνέβαλαν στο λαμπρό δημόσιο έργο του;

Τα πάντα ξεκινούν από το σπίτι. Ετσι δεν λένε; Ο ιδιωτικός βίος του Αθανάσιου Ψαλίδα και η οικογένειά του έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση της προσωπικότητάς του και στη δημόσια πορεία του. Το αστικό υπόβαθρο της οικογένειάς του προσέφερε τις απαραίτητες βάσεις για την πνευματική του ανάπτυξη και την κοινωνική του επιρροή. Τα ερεθίσματα και οι ευκαιρίες για εκπαίδευση που έλαβε από την οικογένειά του αποτέλεσαν τον ακρογωνιαίο λίθο για την ανάπτυξη των ικανοτήτων και των ενδιαφερόντων του.

 Ξεχωρίζετε κάποιον από τους τομείς που έδρασε ως λόγιος, δάσκαλος, συγγραφέας, πολιτικός, πατριώτης και συνέβαλε στην Επανάσταση του 1821;

Η πολυσχιδής προσωπικότητα του Αθανάσιου Ψαλίδα τον καθιστά μια εξαιρετική μορφή του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Η αφοσίωσή του στην καλλιέργεια της Παιδείας και στη διαμόρφωση της πολιτικής συνείδησης είναι ιδιαίτερα αξιοσημείωτη. Ως δάσκαλος, προσέφερε τις γνώσεις και τις αξίες του σε αμέτρητους μαθητές, συμβάλλοντας στην πνευματική αναγέννηση της εποχής του. Ως συγγραφέας, τα έργα του αποτελούν σημαντικές πηγές γνώσης και έμπνευσης. Ως πολιτικός άνθρωπος, υπήρξε πρότυπο πατριώτη, εμπνευσμένος από τα ιδανικά της ελευθερίας του ανθρώπου. Είναι ακριβώς αυτή η συμβολή του σε όλους αυτούς τους τομείς, ισοβαρής και αλληλοσυμπληρούμενη, η οποία τον καθιστά έναν από τους σημαντικότερους λόγιους της εποχής του.

 Με ποιες προσωπικότητες θα συγκρίνατε τον Αθανάσιο Ψαλίδα και το έργο του;

Η σύγκριση του Αθανάσιου Ψαλίδα με άλλες προσωπικότητες είναι δύσκολη, καθώς ο Ψαλίδας είναι μοναδική περίπτωση. Οπως άλλωστε και οι συγκρίσεις αυτές γενικότερα μπορούν εύκολα να αδικήσουν τους συγκρινόμενους.

Ο Ψαλίδας μάλλον μοιάζει με μια εκδοχή του Προμηθέα. Θέλει να φέρει τη «φωτιά» της γνώσης, τα φώτα του Διαφωτισμού στον απλό λαό και να οδηγήσει στην «ανόρθωση του πεπτωκότος γένους». Εχει κάποιον θεό να τον τιμωρήσει; Εχει. Το κάθε είδους συντηρητικό κατεστημένο της εποχής του και ίσως της κάθε εποχής και μετέπειτα. Η τιμωρία του δεν ήταν οι αλυσίδες σε κάποιον βράχο κυριολεκτικά, αλλά οι αλυσίδες σε ένα κατεστημένο. Η διαφορά εδώ είναι πως μετέτρεψε αυτή την «τιμωρία» σε προσφορά. Μέχρι και τις τελευταίες μέρες του τον βλέπουμε ως ακούραστο διδάσκαλο να φροντίζει για τα πάντα στο σχολείο της Λευκάδας και παράλληλα ο νους του να βρίσκεται στο πώς θα απελευθερωθεί η Ηπειρος.

Με την έκδοση αυτή, που περιέχει τα χειρόγραφα του κορυφαίου Νεοέλληνα διαφωτιστή, ολοκληρώνεται το έργο παρουσίασης του κορυφαίου Ελληνα διαφωτιστή από την πλευρά σας;

Απεναντίας, θα έλεγα ότι μόλις ξεκίνησε. Η έκδοση αυτή ανοίγει νέους δρόμους για την περαιτέρω μελέτη και έρευνα του έργου του Αθανάσιου Ψαλίδα. Αποτελεί μόνο την αρχή ενός μακροχρόνιου εγχειρήματος για την πλήρη και ουσιαστική αναγνώριση της σημασίας του Ψαλίδα και, παράλληλα, ελπίζω να αποτελέσει κίνητρο για παρόμοια εγχειρήματα στο ευρύτερο πλαίσιο της Νεοελληνικής Γραμματείας.

«Τα Γιάννενα αποτέλεσαν κέντρο της παιδείας κατά τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό»

 Σας ενδιαφέρει πάντα η προβολή της ιστορίας και της πνευματικής ζωής του τόπου σας, των Ιωαννίνων;

Η περίπτωση του Αθανάσιου Ψαλίδα αποτελεί μια μοναδική ευκαιρία να αναδείξουμε μια άξια προσωπικότητα που δεν είχε λάβει την πρέπουσα θέση της στην ελληνική γραμματολογία. Αν και οι ρίζες μου από τα Ιωάννινα παίζουν σίγουρα έναν ρόλο στην αγάπη μου για την τοπική ιστορία, η ενασχόλησή μου με τον Ψαλίδα δεν πηγάζει από τοπικιστικά κίνητρα. Στόχος μου είναι η ανάδειξη της συνεισφοράς του στην ευρύτερη νεοελληνική παιδεία και διανόηση, ανεξαρτήτως της γεωγραφικής του προέλευσης.

Εχοντας διαχωρίσει αυτό, θα πρέπει παράλληλα να σημειώσουμε ότι τα Γιάννενα αποτέλεσαν κέντρο της παιδείας κατά την περίοδο του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Αυτό είναι το επιστημονικά ενδιαφέρον για εμένα. Ενα ενδιαφέρον, το οποίο συνδυάζεται παράλληλα με μία ηθική υποχρέωση ως προς τον τόπο που με διαμόρφωσε. Ετσι, αναπόφευκτα, η έρευνα και η ανάδειξη της πνευματικής κληρονομιάς του τόπου μου αποτελούν για μένα καθήκον και τιμή, καθώς συμβάλλουν στη διατήρηση και την προαγωγή της πολιτιστικής μας ταυτότητας.

 Πόσο η δική σας καταγωγή από τα Ιωάννινα, έχει συμβάλει στο να είστε μια ακούραστη ερευνήτρια της λογιοσύνης των Ιωαννίνων;

Η καταγωγή μας παίζει πάντα σημαντικό ρόλο στη διαμόρφωση των ενδιαφερόντων μας και των ερευνητικών μας προσπαθειών. Η αγάπη μου για τα Γιάννενα και η επιθυμία μου να αναδείξω τη λογιοσύνη της πόλης πηγάζει από τη βαθιά μου πεποίθηση ότι η ιστορία πρέπει να αντιμετωπίζεται με μια ευρύτερη προοπτική. Ως ερευνήτρια, επιδιώκω να φωτίσω τις λιγότερο γνωστές πτυχές της ιστορίας και να προσφέρω νέες προοπτικές στους αναγνώστες και τους μελετητές. Αυτή η πεποίθηση είναι που με καθοδηγεί και με ενθαρρύνει να συνεχίζω το έργο μου, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, και να παραμένω, μέσα σε ένα ευρύτερο ερευνητικό πλαίσιο, πιστή ερευνήτρια της πνευματικής κληρονομιάς του τόπου μου.

 «Η έρευνα είναι ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ…»

 Μελλοντικά σας σχέδια;

Συνεχίζω να εργάζομαι πάνω σε νέα ερευνητικά έργα που αφορούν τη νεοελληνική λογοτεχνία, τον Νεοελληνικό Διαφωτισμό και τη σχέση του με τα κινήματα του Διαφωτισμού ευρύτερα στα Βαλκάνια. Θα ήταν κλισέ αν έλεγα το αναμενόμενο ότι ελπίζω πως θα μπορέσω να συνεχίσω να συμβάλλω ακόμα περισσότερο στην κατανόηση και την ανάδειξη σημαντικών προσωπικοτήτων και έργων που καθόρισαν την πορεία της νεοελληνικής σκέψης και του πολιτισμού. Ας μείνουμε μόνο σε αυτό: Η έρευνα είναι ένα ταξίδι που δεν τελειώνει ποτέ, όσες φορές κι αν φτάνεις στον προορισμό σου. Και εγώ πάντα ανυπομονώ να συνεχίσω αυτό το ταξίδι.

Info

«ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ Ο ΨΑΛΙΔΑΣ: “ΑΡΧΕΙΟΥ ΛΟΓΟΣ”»*

ΕΛΕΝΗ ΚΟΥΡΜΑΝΤΖΗ

ΕΚΔΟΣΕΙΣ:  Ιδρυμα  Ωνάση

ΣΕΛ.: 597

* Σκληρό εξώφυλλο, σε επιλεγμένα βιβλιοπωλεία και σημεία πώλησης