Πεδίο έρευνας

Η προέλευση των καλικάντζαρων αποτελεί πεδίο έρευνας λαογράφων και ερευνητών. Αλλοι τους αποδίδουν στους Κενταύρους του Πηλίου ή στους Σατύρους και τον Πάνα, ενώ ο λαογράφος Νικόλαος Πολίτης τούς θεωρεί νεότερα δημιουργήματα της λαϊκής φαντασίας με αμιγή ελληνική ταυτότητα. Ο ακαδημαϊκός Κωνσταντίνος Ρωμαίος αναφέρει ότι μοιάζουν με δαιμονικές υπάρξεις των αρχαίων Ελλήνων, όπως οι Κήρες, που έρχονταν στον πάνω κόσμο συγκεκριμένες περιόδους, για να επιστρέψουν σύντομα στον κάτω. Τη διαμόρφωση των λαϊκών δοξασιών και παραδόσεων ο Ρωμαίος την τοποθετεί χρονικά στην ύστερη αρχαιότητα των πρώτων μ.Χ. αιώνων, όταν με την κατάπτωση της αρχαίας θρησκείας, αρχίζουν να εκλείπουν τα μεγάλα θεϊκά πρόσωπα, με αποτέλεσμα να βγουν στην επιφάνεια κατώτεροι δαίμονες και νεοπλάσματα, όπως στοιχειά, τελώνια, βρικόλακες κ.λπ.

Παρότι η χριστιανική εκκλησία, με την ΣΤ’ Οικουμενική Σύνοδο και διατάγματα του 10ου αιώνα, προσπαθεί να καταργήσει τις ειδωλολατρικές αυτές δοξασίες, εκείνες συνεχίζονται με νεο-παγανιστικές εορτές που, κατά τον Νικόλαο Πολίτη, αποτελούν προδρόμους δημιουργίας των καλικάντζαρων μέσω της λαϊκής παράδοσης. Οι ονομασίες διαφέρουν ανά εποχή και περιοχή. Βαμβουτζικάριοι από το βαμβούτσι που ήταν το παπούτσι στο Βυζάντιο. Κωλοβελόνηδες στην Τουρκοκρατία, καλιτσάγραροι στην Τήνο, πλανήταροι στην Κύπρο, τσιλικρωτά στη Μάνη, καλιοντζήδες στο Ζαγόρι, κάηδες στη Σύμη, κακανθρωπίσματα στη Σάμο, καλκατζόνια, καλκάνια, σκατζάρια, σκαλικάντζαροι σε άλλες περιοχές, ή απλά παγανοί λόγω της παγανιστικής προέλευσής τους.

Εμφάνιση

Ασχημοι και ζαρωμένοι, νάνοι, με δύσμορφο σώμα, συνήθως χωλοί, τραγοπόδαροι ή γαϊδουροπόδαροι, με κόκκινα μάτια και πεταχτά δόντια, τριχωτά χέρια, μακριά νύχια και αχτένιστα μαλλιά. Ντυμένοι με κουρέλια ή κάπες από τρίχες ζώου, φορούν μυτερή σκούφια από γουρουνότριχα και ξύλινα ή μεταλλικά παπούτσια, ενώ έχουν ψιλή ουρά και μικρά κέρατα. Δεν είναι καταστρεπτικά δαιμόνια, αλλά πνεύματα πονηρά και πειρακτικά που το καταχώνιασμά τους στη γη συμβολίζει τα εσώτατα ανεξερεύνητα βάθη της ανθρώπινης ψυχής. Αναιδείς και αυθάδεις, έχουν δώδεκα ημέρες για να τρομοκρατήσουν τους δυστυχείς ανθρώπους με διάφορους τρόπους: Τρυπούν υφάσματα, σπάζουν αντικείμενα, αναποδογυρίζουν πράγματα, τρομάζουν μικρά παιδιά, γυναίκες και ηλικιωμένους, μαγαρίζουν τις γωνίες του σπιτιού, βρομίζουν πηγάδια, καταστρέφουν λουλούδια και ό,τι άλλο μπορεί να φοβίσει τους νοικοκυραίους που όσο πλησιάζουν τα Χριστούγεννα καταστρώνουν σχέδια αντιμετώπισής τους.

Ρίχνουν αλάτι στις γωνίες του σπιτιού, σταυρώνουν με κερί όλες τις πιθανές πύλες εισόδους του (πόρτες και παράθυρα), με ιδιαίτερο βάρος στο τζάκι, τη στάχτη του οποίου δεν αγγίζουν -γιατί θα βγάλουν κακά σπυριά στα χέρια-, αλλά μαζεύουν με παλιό φτυάρι και θάβουν κάθε χρόνο στο ίδιο σημείο του κήπου. Στα… οχυρωματικά έργα συμπεριλαμβάνονται κόκκινες κλωστές στα κεραμίδια, κέρατο τράγου που αποθαρρύνει τα παγανά, ενώ βάζουν στις γλάστρες σκελίδες σκόρδου ή αγιασμένο από την εκκλησία βασιλικό που τα τρέπει σε φυγή. Αν παρ’ όλα αυτά, οι καλικάντζαροι καταφέρουν να μπουν στο σπίτι, τότε τους καλοπιάνουν με τηγανόψωμα, γλυκά και λιχουδιές, ενώ νοικοκυρές τοποθετούν στην πόρτα σακουλάκια με βατράχια που τους ξετρελαίνουν.

Ανησυχία

Μπορεί βέβαια οι τελευταίοι να μην εμφανίζονταν ποτέ, αλλά η ανησυχία για αυτούς είναι διάχυτη όλο το δωδεκαήμερο μεταξύ Χριστουγέννων και Θεοφανίων και ό,τι ζημιά ή αναποδιά γίνεται αυτές τις ημέρες, αποδίδεται στα μαυριδερά πλάσματα, τα οποία οι γονείς «αξιοποιούν» προς εκφοβισμό των παιδιών. Οσο πλησιάζει η μέρα των Θεοφανίων, που ο ιερέας ρίχνει το αγιασμένο νερό, τόσο οι καλικάντζαροι εξαγριώνονται γνωρίζοντας πως θα επιστρέψουν στη γη. Οταν κάποιο τερατάκι πιάνεται εκείνες τις ημέρες, πρέπει να δεθεί με κόκκινη κλωστή και να μετρήσει του κόσκινου τις τρύπες… Αν συναντήσει ιερέα, τότε ξορκίζεται και μεταμορφώνεται σε σαύρα, φίδι, βάτραχο, κουκουβάγια ή γκιώνη ή απολιθώνεται από το Αγιο Φως.

Στις 4-5 Ιανουαρίου οι θόρυβοι σε στέγη και τζάκι αποτελούν σημάδι ότι οι καλικάντζαροι έχουν μυρίσει τον αγιασμό και ετοιμάζουν τη φυγή τους. Την παραμονή των Θεοφανίων οι νοικοκυρές δεν αφήνουν ρούχο κρεμασμένο έξω από το σπίτι, καίνε τα παλιά τους παπούτσια για να μη φορεθούν από τους απρόσκλητους επισκέπτες, ενώ δεν σφάζουν πετεινό γιατί θεωρείται το μέσο… μετακίνησής τους. Ανήμερα τα Θεοφάνια οι καλικάντζαροι, κυνηγημένοι και νικημένοι από τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος, επιστρέφουν στον κάτω κόσμο, φωνάζοντας: «Φεύγετε να φεύγουμε γιατί ήρθε ο διαβολόπαπας, με την αγιαστούρα του και με τη βρεχτούρα του». Εκεί ανακαλύπτουν ότι το δωδεκαήμερο που βρίσκονταν στη γη, ο κορμός του κόσμου έχει ξαναδημιουργηθεί και έτσι πρέπει να αρχίσουν πάλι το πριόνισμά του μέχρι τα επόμενα Χριστούγεννα.

Σχετικά έθιμα σε όλη την Ελλάδα

Λάτρης της παράδοσης των καλικάντζαρων είναι και ένας από τους σημαντικότερους λογοτέχνες του προηγούμενου αιώνα, ο Γρηγόριος Ξενόπουλος. Μάλιστα, στο παιδικό περιοδικό της εποχής «Η Διάπλασις των παίδων», στο οποίο ήταν για πολλά χρόνια αρχισυντάκτης, δημοσιεύει στη σελίδα του «Αθηναϊκές επιστολές» σχετικό κείμενο: «Α, εγώ πιστεύω τους Καλικάντζαρους. Υπάρχουν και παραϋπάρχουν. Είναι κάτι μικρά δαιμόνια, επίτηδες θα έλεγα, πλασμένα με τα μικρά των ελαττώματα, τα μικρά των πείσματα, τα μικρά των ψεύδη, τα μικρά των αμαρτήματα. Πώς αγαπούν οι μικροί καλικάντζαροι να πειράζουν τα παιδιά».

Ακόμα και σήμερα σε κάποιες περιοχές της χώρας, η μέρα των Θεοφανίων εορτάζεται με απομεινάρια διονυσιακών γλεντιών. Οι πρώιμοι αυτοί καρναβαλιστές παρουσιάζονται μεταμφιεσμένοι για να τρομάξουν ή να αναπαραστήσουν τους καλικάντζαρους. Στην Καστοριά, μεταξύ 5-8 Ιανουαρίου, διεξάγονται τα λεγόμενα «Ραγκουτσάρια». Σε αυτά, αμέσως μετά το ρίξιμο του σταυρού στη λίμνη και την τελετή του αγιασμού, οι κάτοικοι επιστρέφουν στα σπίτια τους για να μεταμφιεστούν. Στη συνέχεια, χωρισμένοι σε ομάδες, που η κάθε μια έχει δικό της ντύσιμο, τρέχουν σε σοκάκια της πόλης τραγουδώντας, πίνοντας και πειράζοντας ή μπαίνουν μασκαρεμένοι σε σπίτια και μαγαζιά.

Αντίστοιχες εκδηλώσεις γίνονται στην περιοχή του Πόντου με τους Μωμόγερους, στο Παγγαίο με τον Αράπη, ενώ γνωστό είναι το έθιμο της Γυναικοκρατίας που γίνεται στις 8 Ιανουαρίου στις Σέρρες. Την ημέρα αυτή καταργείται η πατριαρχική δομή της κοινότητας, σύζυγοι και κόρες πρωταγωνιστούν στην κοινωνική ζωή, ενώ ο αντρικός πληθυσμός περνά στην οπισθοφυλακή. Ολες οι γυναίκες της περιοχής που βρίσκονται σε ηλικία τεκνοποίησης, πηγαίνουν στο σπίτι της μαμής, της προσφέρουν χρήσιμα δώρα για τη γέννα, μασκαρεύονται και λένε άσεμνα τραγούδια. Η μέρα τελειώνει με τους άνδρες να κάνουν σπιτικές δουλειές, ενώ οι γυναίκες γλεντούν στα καφενεία και πειράζουν στον δρόμο τους άνδρες…