Ο Ιωάννης Βαρβάκης γεννιέται στα Ψαρά στις 24 Ιουνίου 1745, ως γιος του Ανδρέα Λεοντίδη και της Μαρίας Μάρου, και αποκτά το επώνυμο με το οποίο είναι σήμερα γνωστός από τα μεγάλα του μάτια, που θυμίζουν κάποια πουλιά που λέγονται βαρβάκια. Μαθαίνει μικρός από τον πατέρα του τη ναυτική τέχνη και πριν ακόμα ενηλικιωθεί έχει το δικό του πλοιάριο που ονομάζει «Αγιος Ανδρέας», ενώ μαθαίνει μόνος του να γράφει και να διαβάζει.

Περνά γρήγορα από το εμπόριο στην πειρατεία κουρσεύοντας με τον αδελφό του, Γεώργιο, τουρκικά πλοία, με αποτέλεσμα να επικηρυχθεί από τον σουλτάνο με χίλια πιάστρα ως ο «αεικίνητος κουρσάρος». Η συμμετοχή του -ύστερα από πατρική συμβουλή- στα Ορλωφικά το 1870 με τα στρατεύματα της Αικατερίνης Β’ αποτελεί «διαβατήριο» εισόδου του στον ρωσικό στρατό με τον βαθμό του υπολοχαγού, ενώ η αυτοκράτειρα του παραχωρεί το δικαίωμα ατελούς αλιείας και εμπορίας ψαριών στην Κασπία Θάλασσα.

Εγκαθίσταται στο Αστραχάν και αποτελεί καθοριστικό παράγοντα στην ανάπτυξη της περιοχής, που μέσα σε ελάχιστο διάστημα εξελίσσεται σε βασικό διαμετακομιστικό κέντρο για τη Ρωσία, ανοίγοντας νέους εμπορικούς δρόμους προς την Ανατολή. Ο Βαρβάκης δεν αρκείται στην αγορά δέκα μεταφορικών πλοίων, τριών νησιών, στις εξαγωγές ταριχευτικών ειδών (παστών, καπνιστών κ.λπ.) σε όλη τη Ρωσία, την ενοικίαση αμπελώνων, το εμπόριο κρασιού και αλατιού, αλλά μετατρέπει ένα περιορισμένο σε ντόπιους τοπικό προϊόν σε κορυφαίο και πανάκριβο έδεσμα της παγκόσμιας γαστρονομίας. Ανακαλύπτει ότι στις εκβολές του Βόλγα με την Κασπία κυριαρχεί ένα είδος ψαριών της οικογένειας των οξυρρυγχιδών (μπελούγκα, στουργιόνι, μουρούνα, λούτσοι), τα αβγά των οποίων ονομάζονται χαβιάρι, που, παρότι γευστικότατα, δεν μπορούν να εξαχθούν γιατί αλλοιώνονται όταν δεν τρώγονται φρέσκα. Ο Βαρβάκης βρίσκει πως η αποθήκευση σε ξύλο φλαμουριάς συντηρεί τα αβγά για μεγάλο διάστημα, κάτι που του ανοίγει διάπλατα τις πύλες του διεθνούς εμπορίου, που είναι πρόθυμο να προσφέρει γι’ αυτό τεράστια ποσά, κάνοντας έτσι τον πανέξυπνο Ελληνα πάμπλουτο.

Ομως, ο Βαρβάκης δεν είναι ένας ακόμα διεφθαρμένος πλούσιος στην τσαρική Ρωσία. Σε μια εποχή που πλούσιοι και γαιοκτήμονες δικαιούνται από το ίδιο το κράτος να παίρνουν στη δούλεψή τους δουλοπάροικους, αυτός επιλέγει να προσλάβει 3.000 ελεύθερους ντόπιους εργαζομένους, κάτι που οι τελευταίοι -μέχρι και οι σημερινοί απόγονοί τους- δεν το ξεχνούν ποτέ. Παράλληλα, δίνει δωρεές σε εκκλησίες, φιλανθρωπικά ιδρύματα και σχολεία της περιοχής, χτίζει τη γέφυρα της πόλης, ενώ το συνολικό ποσό που διαθέτει για αγαθοεργίες στη Ρωσία ξεπερνά τα 3.500.000 ρούβλια.

Η συμμετοχή στην Επανάσταση του 1821 και το άδοξο τέλος

Καθοριστική είναι η συμμετοχή του στην Επανάσταση του 1821 αποτελώντας έναν από τους σημαντικότερους χρηματοδότες της. Μυείται στην ιδέα της εθνικής αναγέννησης μέσω του τότε υπουργού Εξωτερικών της Ρωσίας, Ιωάννη Καποδίστρια, και συμμετέχει στην τρίτη βαθμίδα της Φιλικής Εταιρείας χωρίς να χρησιμοποιεί ψευδώνυμο. Χρηματοδοτεί και διευθύνει από τη Ρωσία τη μεταφορά όπλων και πολεμοφοδίων προς τους επαναστατημένους συμπατριώτες του, εξαγοράζει την ελευθερία πολλών Ελλήνων αιχμαλώτων, εξοπλίζει τους στρατιώτες του Αλέξανδρου Υψηλάντη, ενισχύει εκπαιδευτικά ιδρύματα της Ομογένειας, ιδρύει νοσοκομείο στη Χίο, στην οποία χρηματοδοτεί και Γυμνάσιο, το οποίο εξελίσσεται σε Πανεπιστήμιο. Ενισχύει τη Φιλόμουσο Εταιρεία, που ιδρύει το 1814 στη Βιέννη ο Ιωάννης Καποδίστριας με σκοπό την καλλιέργεια και τον φωτισμό του ελληνικού πνεύματος των νέων, στέλνει χρήματα στον Αδαμάντιο Κοραή στη Γαλλία για αγορά βιβλίων και υποτροφιών σε Ελληνες, συνεισφέρει οικονομικά στην ελληνική παροικία της Οδησσού με τη δημιουργία εκεί Εμπορικής Σχολής, χρηματοδοτεί την ανέγερση Διδακτηρίου στη Σινασό Καππαδοκίας, ενώ συνεισφέρει στη δημιουργία Αρρεναγωγείου στον Πόντο.

Συγκλονισμένος από την καταστροφή των Ψαρών το 1824, επιστρέφει τον ίδιο χρόνο στην Ελλάδα, στην οποία ονομάζεται με ψήφισμα του Βουλευτικού «μέγας ευεργέτης του έθνους», αλλά, όταν προτείνει ως κυβερνήτη τον Ιωάννη Καποδίστρια, ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος τού απαντά: «Ωστε ήλθες με τα ρούβλια σου να μας πείσεις να δεχτούμε τον Ρώσο υπουργό για κυβερνήτη».

Αποσύρεται πικραμένος στη Ζάκυνθο, στην οποία πεθαίνει από λοιμώδη νόσο στο λοιμοκαθαρτήριο έναν χρόνο μετά. Παρά την απογοήτευσή του, κληροδοτεί 700.000 ρούβλια για την ίδρυση του Βαρβακείου Λυκείου, αφήνει δωρεά για την κατασκευή της Βαρβακείου Αγοράς της πρωτεύουσας, ενώ παραχωρεί μεγάλο μέρος της περιουσίας του, ύψους 300.000 ρουβλίων, στο Ελληνικό Δημόσιο για κοινωφελείς σκοπούς.