Γράφει ο Μιχάλης Μαρδάς

Χτισμένη στον λόφο της «Ελπίδας» η Σχολή που στους κόλπους της είχαν ανατραφεί σπουδαίοι άνδρες και ήρθε στην επικαιρότητα πρόσφατα με την διάθεση για παζάρεμα που είχε ο Ερντογάν στο ταξίδι του Αλέξη Τσίπρα στην Τουρκία.

Το ET Μagazine του EleftherosTypos.gr σας παρουσιάζει την ιστορία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης αλλά και το τι συμβαίνει με τους μουφτήδες στην δυτική Θράκη και τα ανταλλάγματα που ζητά ο Τούρκος πρόεδρος για να δώσει την άδεια να ανοίξει πάλι η Σχολή.

Η Σχολή στεγαζόταν αρχικά στη σταυροπηγιακή Μονή της Αγίας Τριάδας, στη Χάλκη, η οποία είχε ιδρυθεί από τον Πατριάρχη Φώτιο Α΄ της Κωνσταντινούπολης.

Το 1844, ο Πατριάρχης Γερμανός Δ΄ κατά την πρώτη του πατριαρχεία, ίδρυσε το 1843 Θεολογική Σχολή στις εγκαταστάσεις της μονής της Αγίας Τριάδας, την οποία και εγκαινίασε το αμέσως επόμενο έτος στις 13 Σεπτεμβρίου 1844.

Η Χάλκη, με έκταση 2,5 τετραγωνικών χιλιομέτρων, είναι το δεύτερο σε μέγεθος νησί του συμπλέγματος των Πριγκηποννήσων που περιλαμβάνει 9 νησιά. Από αυτά πέντε είναι κατοικημένα- η Πρίγκηπος, η Χάλκη, η Αντιγόνη, η Πρώτη και η Αντιρόβυθος. Τα άλλα είναι η Πλάτη που στεγάζει αποκλειστικά στρατιωτικές εγκαταστάσεις, η Πίτα που είναι ιδιωτική, ενώ η Οξειά και η Νέαδρος είναι τελείως ακατοίκητα.

Η Χάλκη έλαβε το όνομά της από την ύπαρξη κοιτασμάτων χαλκού γνωστών από την αρχαιότητα, ενώ η τουρκική ονομασία της Χεϊμπελί-αντά οφείλεται στο σχήμα του νησιού που θυμίσει δισάκι (ταγάρι). Το νησί είναι διεθνώς γνωστό από τη μοναδική Θεολογική Σχολή του, η ιστορία της οποία είναι άρρηκτα συνδεδεμένη με τον Οικουμενικό Πατριαρχικό Θρόνο.

Στις 28 Ιουνίου του 1894 ο μεγάλος σεισμός που χτύπησε την Κωνσταντινούπολη κατέστρεψε όλα τα κτίρια εκτός από ένα παρεκκλήσι με συνέπεια να διακοπεί η λειτουργία της. Μετά από εκτεταμένες επισκευές και αναστηλώσεις από τον αρχιτέκτονα Περικλή Φωτιάδη, διάρκειας 17 μηνών, η Σχολή με νέο πλέον κτίριο εγκαινιάστηκε στις 1 Οκτωβρίου του 1896.

Μέσα στους χώρους της Θεολογικής Σχολής φοίτησαν πολλοί Ορθόδοξοι θεολόγοι, ιερείς, επίσκοποι και πατριάρχες από όλο τον κόσμο συμπεριλαμβανομένου και του Πατριάρχη Βαρθολομαίου.  Μάλιστα πολλοί πατριάρχες, επίσκοποι και πρώην δάσκαλοι έχουν ταφεί σε ειδική περιοχή του κήπου.

Οι πέντε περίοδοι στην ιστορία  της Σχολής

Η Θεολογική Σχολή της Χάλκης έχει πέντε περιόδους. Οπως αναφέρεται από το Οικουμενικό Πατριαρχείο: «Η ιστορία της Θεολογικῆς Σχολης τῆς Χάλκης ἀπὸ τῆς ἱδρύσεώς της (1844) μέχρι σήμερα περιλαμβάνει πέντε περιόδους: τὴν Α´, ἀπὸ τὸ 1844 μέχρι τὸ 1919. Κατὰ τὴν περίοδο αὐτὴν ἡ Σχολὴ εἶχε ἑπτὰ τάξεις, τέσσερις γυμνασιακὲς καὶ τρεῖς θεολογικές, μὲ κάποιες περιοδικὲς ἐξαιρέσεις, τὴν Β´, ἀπὸ τὸ 1919 μέχρι τὸ 1923, ὅταν καταργήθηκε τὸ γυμνασιακὸ τμῆμα καὶ ἡ Σχολὴ λειτούργησε ὡς Ἀκαδημία μὲ πέντε τάξεις, τὴν Γ´, ἀπὸ τὸ 1923 μέχρι τὸ 1951, ὅταν ἐπανῆλθε στὸ παλαιὸ ἑπτατάξιο σχῆμα της, τὴν Δ´, ἀπὸ τὸ 1951 μέχρι τὸ 1971, ποὺ ἡ Σχολὴ λειτουργοῦσε μὲ ἑπτὰ τάξεις, τὶς τρεῖς γυμνασιακὲς καὶ τὶς τέσσερις θεολογικές».

Ο ανεκτίμητος πνευματικός θησαυρός στη Βιβλιοθήκη

Ιδιαίτερη αναφορά γίνεται και στην βιβλιοθήκη της Σχολής που είναι παγκοσμίως γνωστή και αποτελεί έναν από τους μεγαλύτερους πνευματικούς θησαυρούς που υπάρχουν στον κόσμο:

«Ἡ βιβλιοθήκη τῆς Σχολῆς, που θεωρεῖται μία ἀπό τις πι ο πλούσιες στον κόσμο σε παλαιότυπα κα σπάνια βιβλία, ἔχει την ἀρχή της στους βυζαντινούς χρόνους, ἀφοῦ πολλ ἀπό τα χειρόγραφά της προέρχονται από την ἐποχή τοῦ Θεόδωρου Στουδίτη, τοῦ ἱεροῦ Φωτίου και τῆς Αἰκατερίνης τῆς Κομνηνῆς.

Διαβάστε εδώ όλα τα θέματα του ET Magazine 

Κύριος διοργανωτὴς καὶ θεμελιωτὴς τῆς βιβλιοθήκης, πρὶν ἀκόμη ὑπάρξει ἡ Σχολή, ὑπῆρξε ὁ πατριάρχης Μητροφάνης Γ´ (1565-1572 καὶ 1579-1580). Εἶναι ἐκεῖνος ποὺ μεταξὺ ἄλλων δώρισε καὶ 300 σπάνια χειρόγραφα, πολλὰ ἀπὸ τὰ ὁποῖα σῴζονται σήμερα στὴν Αἴθουσα Χειρογράφων τῆς Πατριαρχικῆς Βιβλιοθήκης. Ἡ βιβλιοθήκη πλουτίστηκε μὲ διάφορες ἐκδόσεις ἀπὸ δωρεὲς καὶ σημαντικὲς ἀγορές. Κύριος δωρητὴς τῆς ὑπῆρξε τὸ Οἰκουμενικὸ Πατριαρχεῖο, στὸ ὁποῖο ἀνήκει αὐτὴ ὡς ἡ δευτέρα Πατριαρχικὴ Βιβλιοθήκη, μετὰ ἀπὸ ἐκείνην ποὺ ὑπάρχει αὐτοτελῶς στὸ Φανάρι.

Πρὶν ἀπὸ τὴν λειτουργία τῆς Σχολῆς ἡ βιβλιοθήκη τῆς Μονῆς ἦταν πιθανῶς ἐγκατεστημένη σὲ ἰδιαίτερο χῶρο τοῦ Πατριαρχείου. Μετὰ τὴν ἵδρυση τῆς Σχολῆς ὁ πατριάρχης Γερμανὸς Δ´ κατὰ τὴν δεύτερή του πατριαρχεία (1852-53) καὶ μὲ προσωπικὲς δαπάνες κατασκεύασε διώροφο λιθόκτιστο κτίριο βιβλιοθήκης ποὺ χρησιμοποιήθηκε μέχρι τὸ σεισμὸ τοῦ 1894. Ἀπὸ τὸ 1986 μέχρι τὸ 1927 τὰ βιβλία ἦσαν τοποθετημένα στὴν μεγάλη αἴθουσα τῆς νοτιοδυτικῆς πλευρᾶς τοῦ ἄνω πατώματος τῆς Σχολῆς.

Ἀπὸ τὸ 1927 καὶ μετὰ βρίσκονται στὴ σημερινή τους θέση στὸ ὑπόγειο τῆς βόρειας πλευρᾶς τῆς Σχολῆς. Τμῆμα ὁλόκληρο πρόσφατα μὲ δαπάνη του Κ. Παμούκογλου διασκευάστηκε κατάλληλα ὡς αἴθουσα περιοδικῶν, ἀναγνωστήριο καὶ γραφεῖο τοῦ ὑπευθύνου τῆς λειτουργίας της. Δωρητὲς καὶ εὐεργέτες ὑπῆρξαν, ἐκτὸς ἀπὸ τοὺς προαναφερθέντες, κυρίως οἱ ἀπόφοιτοι τῆς Σχολῆς, πατριάρχες, ἱεράρχες, καὶ ἄλλοι κληρικοί, καθηγητές της, διάφοροι ὁμογενεῖς φιλάνθρωποι, ἀδελφὲς Ἐκκλησίες, φίλες χριστιανικὲς Ἐκκλησίες, ἐκκλησιαστικὰ ἱδρύματα καὶ μεμονωμένα ἄτομα.

Ἡ βιβλιοθήκη λειτουργεῖ ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τῆς Συνοδικῆς Ἐπιτροπῆς ἐπὶ τῶν Βιβλιοθηκῶν καὶ ὑπὸ τὴν ἐπίβλεψη τριῶν καθηγητῶν τῆς Σχολῆς, μὲ διευθυντή της τὸν ἑκάστοτε βιβλιοφύλακα. Ἐκτὸς τῆς Μεγάλης αὐτῆς Βιβλιοθήκης ὑπάρχει καὶ ἄλλη, ἡ Μαθητικὴ Βιβλιοθήκη, ποὺ ἱδρύθηκε, συντηρεῖται καὶ διευθύνεται ἀπὸ τὸ 1923 ἀπὸ τοὺς σπουδαστὲς τῆς Σχολῆς, ὑπὸ τὴν ἐποπτεία τοῦ Σχολάρχη».

Το κλείσιμο της Σχολής

Το 1971 η σχολή έκλεισε εξαιτίας ενός τουρκικού νόμου που απαγόρευε τη λειτουργία ιδιωτικών πανεπιστημίων. Συγκεκριμένα εκείνη την χρονιά το Συνταγματικό Δικαστήριο της Τουρκίας αποφάνθηκε ότι όλα τα ανώτατα και ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα της χώρας υπάγονταν στη δικαιοδοσία της κυβέρνησης και επομένως όσα δεν ήταν κρατικά έπρεπε να κλείσουν.

Η Χάλκη ως ιδιωτικό εκπαιδευτικό ίδρυμα του Πατριαρχείου, παρότι δεν κατονομαζόταν άμεσα, έπεσε θύμα αυτής της σαφώς «στημένης» απόφασης, την επιστημονική εγκυρότητα της οποίας είχαν το θάρρος να αμφισβητήσουν πολλοί Τούρκοι νομικοί. Βέβαια, η προσπάθεια φίμωσης της Χάλκης με τελικό στόχο τη στελεχική και ηθική απογύμνωση του Φαναρίου, ενορχηστρώθηκε διακριτικά στις αρχές της δεκαετίας του ’50. Μετά το στρατιωτικό πραξικόπημα του 1960 όμως και την όξυνση του Κυπριακού, η πρόθεση αυτή έγινε απροκάλυπτα ωμή.

Το 1998 η επιτροπή ιδιοκτητών της σχολής διατάχθηκε να διαλυθεί, αλλά διεθνής κριτική έπεισε την Άγκυρα να ακυρώσει τη διαταγή. Τον Οκτώβριο του 1998, το Κογκρέσο των ΗΠΑ υποστήριξε την επαναλειτουργία της Χάλκης. Η Ευρωπαϊκή Ένωση έχει αναφέρει επίσης το ζήτημα στις διαπραγματεύσεις για την τουρκική προσχώρηση στην ΕΕ.

Θυμίζουμε ότι ο ίδιος ο  Πρόεδρος των ΗΠΑ, Μπιλ Κλίντον επισκέφτηκε την Χάλκη στην επίσκεψή του στην Τουρκία το 1999 και ζήτησε από τον Τούρκο Πρόεδρο Σουλεϊμάν Ντεμιρέλ να επιτρέψει την επαναλειτουργία της σχολής.

Οι κινήσεις από τον Ερντογάν

Τον Αύγουστο του 2011, ο Τούρκος Πρωθυπουργός Ερντογάν αποφάσισε με διάταγμα ότι τα ακίνητα και τα θρησκευτικά κτίρια του Οικουμενικού Πατριαρχείου της Κωνσταντινούπολης, τα οποία κατασχέθηκαν στο παρελθόν πρέπει να επιστραφούν προς το Οικουμενικό Πατριαρχείο της Κωνσταντινούπολης.

Τον Σεπτέμβριο του 2011 ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Προύσης Ελπιδοφόρος διορίστηκε Καθηγούμενος της Ιεράς Μονής Αγίας Τριάδος Χάλκης.

Τον Ιανουάριο του 2013, το τουρκικό Συμβούλιο Ιδρυματων επέστρεψε 190 εκτάρια γης πρός το ίδρυμα της Μονής της Αγίας Τριάδος που είναι ο ιδιοκτήτης της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.

Η ιστορία των μουφτήδων

Ο μουφτής είναι ο καθοδηγητής των μουσουλμάνων, δηλαδή ο δάσκαλος που ορίζει ποιες πράξεις των πιστών είναι σωστές και δίκαιες ερμηνεύοντας τον ιερό ισλαμικό νόμο, τη σαρία.

Τον 16ο αιώνα ο Οθωμανός σουλτάνος Σουλεϊμάν ο Μεγαλοπρεπής (1520-1566 μ.Χ.) θέλησε να δημιουργήσει ένα κρατικό σύστημα μουφτήδων σε μια  προσπάθεια να ελεγχθεί ένας θεσμός που μπορούσε να ασκήσει μεγάλη επιρροή μεταξύ των πιστών. Ολοι μαζί υπάγονταν στον μεγάλο μουφτή (σεΐχ-ουλ-ισλάμη) που έδρευε στην Κωνσταντινούπολη. Εκτοτε, σε όλα τα ισλαμικά κράτη υπάρχει επίσημος μουφτής που διορίζεται από το κράτος.

Στην Ελλάδα, ο θεσμός του μουφτή εμφανίστηκε για πρώτη φορά μετά την προσάρτηση της Θεσσαλίας με τον Νόμο Αλή του 1882. Εκεί ορίστηκε ότι οι μουφτήδες ήσαν πνευματικοί αρχηγοί των μουσουλμανικών κοινοτήτων. Παράλληλα, ήσαν δημόσιοι λειτουργοί που διορίζονταν και παύονταν με βασιλικό διάταγμα ύστερα από πρόταση των υπουργών επί των Εκκλησιαστικών και της Δικαιοσύνης και ορκίζονταν ενώπιον του νομάρχη.

Στη Συνθήκη Ειρήνης των Αθηνών μεταξύ Ελλάδας και Τουρκίας του 1913, περιλαμβάνονταν διατάξεις που αναφέρονταν στους μουφτήδες και στα καθήκοντά τους. Επίσης, δημιουργήθηκε και ο θεσμός του αρχιμουφτή.

Η καινοτομία της Συνθήκης ήταν ότι οι μουφτήδες δεν ήσαν πλέον αρμόδιοι μόνον για γνωμοδοτήσεις του ισλαμικού νόμου. Αποκτούσαν και δικαστικές αρμοδιότητες επί θεμάτων οικογενειακού και κληρονομικού δικαίου. Στο πνεύμα της Συνθήκης των Αθηνών ψηφίστηκε ο νόμος 2345/1920 που όριζε ότι οι μουφτήδες εκλέγονται από τους μουσουλμάνους εκλογείς κάθε περιφέρειας.

Τη δεκαετία του 1980 οι δύο υπέργηροι μουφτήδες Ξάνθης και Κομοτηνής απεβίωσαν. Η Τουρκία και κύκλοι της μειονότητας ζήτησαν την εφαρμογή του νόμου 2345/1920. Η ελληνική πολιτεία θέσπισε τον νόμο 1920/1991 που έχει ως δεδομένα ότι αφενός μεν σε καμία μουσουλμανική χώρα στον κόσμο ο μουφτής δεν εκλέγεται απευθείας από τους πιστούς και αφετέρου ότι οι δικαστικές αρμοδιότητες που έχουν παραχωρηθεί από το ελληνικό κράτος καθιστούν τον μουφτή δημόσιο υπάλληλο.

Κατόπιν προχώρησε στην επιλογή των μουφτήδων Ξάνθης και Κομοτηνής. Ενα τμήμα της μειονότητας με προτροπή της Τουρκίας προχώρησε σε επιλογή δικών του μουφτήδων που δεν ασκούν όμως δικαστικές αρμοδιότητες.

Το ελληνικό κράτος καταδικάστηκε από το Ευρωπαϊκό Δικαστήριο επειδή στράφηκε κατά των συγκεκριμένων ατόμων, θεωρώντας ότι έκαναν αντιποίηση Aρχής. Εκτοτε, στη Θράκη συνυπάρχουν οι επίσημοι μουφτήδες με αυτούς που επέλεξε ένα τμήμα της μειονότητας.

Το πινγκ-πονγκ Τσίπρα-Ερντογάν για Χάλκη, μουφτήδες και μιναρέ

Στην πρόσφατη επίσκεψη του Αλέξη Τσίπρα στην Τουρκία η συζήτησή του με τον Ταγίπ Ερντογάν αφιερώθηκε πολύς χρόνος για τα θρησκευτικά θέματα που χωρίζουν τι δύο χώρες.

Ο Ερντογάν από την πρώτη στιγμή ακολούθησε το δόγμα του δούναι και λαβείν ανοίγοντας την κουβέντα για ένα πολύ μεγάλο παζάρι ώστε να μπορέσει να επιτρέψει η κανονικότητα στη Θεολογική Σχολή της Χάλκης.

Πρόσφατα μιλώντας σε συγκέντρωση στην Αδριανούπολη, ο Ερντογάν είπε πως έθιξε το ζήτημα του τζαμιού στην Αθήνα αντιπαραβάλλοντας το ελληνικό αίτημα για επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης.

Ο Τούρκος πρόεδρος είπε χαρακτηριστικά: «Στον κύριο Τσίπρα δήλωσα, ζητάτε από εμάς τη Θεολογική Σχολή της Χάλκης. Ας ανοίξουμε του είπα το τζαμί Φετχιγιέ στην Αθήνα. Ρώτησα, γιατί δεν έχει μιναρέ το τζαμί που θα ανοίξετε; Εδώ δεν αντέχετε τη λέξη Τούρκος για τη μειονότητα της Θράκης», είπε ο Ταγίπ Ερντογάν. «Μου είπε πως αντιδρά η αντιπολίτευση και εγώ του απάντησα πώς η εκκλησιά έχει καμπαναριό έτσι και το τζαμί πρέπει να έχει μιναρέ» συνέχισε ο Τούρκος Πρόεδρος.

https://www.youtube.com/watch?v=f9nSaAHYlcg

Επίσης στις κοινές δηλώσεις που έκανε με τον Αλέξη Τσίπρα  ο Ταγίπ Ερνογάν κράτησε για το τέλος το τελεσίγραφο του αναφορικά με την επαναλειτουργία της Θεολογικής Σχολής της Χάλκης: «Κάθε φορά που οι Έλληνες πρωθυπουργοί μου θέτουν το ζήτημα της θεολογικής σχολής της Χάλκης τους απαντώ ελάτε να επιλύσουμε το θέμα των μουφτήδων στη Δυτική Θράκη.  Η Ιερά Σύνοδος του Πατριαρχείου κάποια στιγμή ήταν 7 άτομα. Εγώ είπα στον Οικουμενικού Πατριάρχη: δώστε μας μια λίστα οι οποίοι θα μπορέσουν να είναι στην Ιερά Σύνοδο, και εγώ θα τους δώσω υπηκοότητα, ιθαγένεια τουρκική, ούτως ώστε η Ιερά Σύνοδος να μπορεί να λειτουργεί. Μας έδωσε τα ονόματα και εμείς σε όλους δώσαμε την ιθαγένεια. Αυτή τη στιγμή η Ιερά Σύνοδος με τα 15 μέλη της λειτουργεί κανονικά. Έτσι τη φέραμε σε ένα σημείο όπου μπορεί να εξυπηρετήσει τις ανάγκες του Πατριαρχείου».

Από την δική του πλευρά ο Ελληνας πρωθυπουργός στην επίσκεψή του στη Χάλκη τόνισε: «Σε κάθε επίπεδο θα συμφωνήσουμε να έχουμε έναν ανοικτό διάλογο, και ειδικά στις θρησκευτικές μειονότητες θα κάνουμε ένα άνοιγμα, θα τις αξιολογήσουμε και από κοινού θα βρούμε κοινές λύσεις» .

«Είναι μεγάλη η χαρά και η τιμή και η συγκίνηση για μένα που βρίσκομαι μαζί σας σήμερα, αισθανόμενος ότι περπατώ βήματα με ιστορικό βάρος. Δεν παραβλέπουμε το γεγονός ότι είναι μνημεία του Ελληνισμού, ενός Ελληνισμού και μιας ελληνικής κοινότητας, μιας ελληνικής και ορθόδοξης μειονότητας, εδώ στην  Κωνσταντινούπολη, που πέρασε πολύ μεγάλες δυσκολίες. Πληγώθηκε, κυνηγήθηκε, αποδεκατίστηκε, αλλά δεν έχασε τις ρίζες της.  Μπορεί να μοιάζει σαν ένας κορμός δέντρου πληγωμένου, οι ρίζες όμως υπάρχουν, αναπνέουν είναι εδώ. Ελπίζω την επόμενη φορά που θα έρθω ν είμαι μαζί με τον Ερντογάν και τον Πατριάρχη και να κηρύξουμε από κοινού την επαναλειτουργία της Χάλκης».