Δύο και πλέον αιώνες από τη βύθισή του στη θάλασσα των Κυθήρων, το μπρίκι που, κατ’ εντολήν του Ελγιν, μετέφερε κλεμμένους θησαυρούς του Παρθενώνα προσφέρει διαρκώς νέα ευρήματα. «Κάποια στιγμή θα πρέπει να παρουσιαστούν σε έκθεση γιατί φωτίζουν ένα κομμάτι από τη σύγχρονη πολιτιστική ιστορία της Ελλάδας», σημειώνει ο διευθυντής των ανασκαφών δρ Δημήτρης Κουρκουμέλης.

Οι έρευνες της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων στο βυθισμένο σκαρί, στο λιμάνι του Αβλέμονα, συνεχίστηκαν εφέτος για πέμπτη χρονιά. Κι αυτή η ερευνητική προσπάθεια αποδείχτηκε πλούσια σε ευρήματα. Διότι μπορεί ο Ελγιν να έσπευσε να ανασύρει τα δεκαεπτά κιβώτια με αρχαιότητες από μνημεία της Αθήνας που μετέφερε το πλοίο, ωστόσο στον αμμουδερό βυθό παρέμειναν πολλά τεκμήρια. Τόσο από το ίδιο το σκαρί όσο και από τις αποσκευές των επιβατών του. Χωρίς να αποκλείεται η πιθανότητα μελλοντικά να εντοπιστούν και νέες «ξεχασμένες» αρχαιότητες, όπως συνέβη με δύο αιγυπτιακά γλυπτά που ανασύρθηκαν το 2013.

«Η ανασκαφή συνεχίζεται στα υπερσύγχρονα εργαστήρια συντήρησης της Εφορείας», σημειώνει ο κ. Κουρκουμέλης. Πράγματι, αν κοιτάξεις τα αντικείμενα που βρέθηκαν στο βυθό, πριν και μετά τη συντήρησή τους, καταλαβαίνεις τι εννοεί ο γνωστός αρχαιολόγος. Μας δείχνει τις πιστόλες. Η αλλαγή είναι εντυπωσιακή. Κάτω από την άμορφη μάζα και τις επικαθίσεις αιώνων, αποκαλύφθηκαν ο ξύλινος «κορμός» των όπλων και τα μεταλλικά τους μέρη που λάμπουν. Για μια ακόμη φορά οι συντηρητές της Εφορείας έκαναν θαύματα.

«Τα εργαστήρια καθάρισαν και ένα περίεργο αντικείμενο που δεν είχαμε καταλάβει τι είναι όταν το βρήκαμε. Αποδείχτηκε πως είναι η βάση από έναν τοπογραφικό τρίποδα που μάλλον πρέπει να ανήκε στο λοχαγό William Leake, τοπογράφο-αρχαιολόγο, έναν από τους συνεργάτες του Ελγιν», λέει ο διευθυντής της ανασκαφής.

Η ιδέα να παρουσιαστούν τα αντικείμενα που ανασύρθηκαν από το ναυάγιο σε μια έκθεση που θα φωτίζει τόσο την ιστορία του πλοίου όσο και το ιστορικό πλαίσιο της εποχής κερδίζει έδαφος. «Τα αντικείμενα αυτά αποτελούν ένα κομμάτι της πολιτιστικής μας ιστορίας. Βρισκόμαστε λίγα χρόνια πριν ξεκινήσει η Ελληνική Επανάσταση. Ο “Μέντωρ” είχε εμπλακεί στην αποκαθήλωση των αρχαιοτήτων από την Ακρόπολη και άλλα μνημεία και τη μεταφορά τους στην Αγγλία. Επομένως, θεωρώ ότι θα πρέπει να αναδειχτεί με κάποιο τρόπο αυτό το επεισόδιο της ελληνικής Ιστορίας», σημειώνει ο συνομιλητής μας. «Στα πολλά και ενδιαφέροντα ευρήματα», προσθέτει, «περιλαμβάνονται προσωπικά αντικείμενα που θα μπορούσαν να ταυτιστούν με τους επιβάτες του πλοίου, όπως και αντικείμενα του ίδιου του πλοίου».

Στο πλοίο ανήκουν οι πολλές τροχαλίες που ανασύρθηκαν φέτος, ενώ σε προηγούμενες ανασκαφικές έρευνες βρέθηκαν αντικείμενα από τον εξοπλισμό του, όπως η πυξίδα του και οι κλεψύδρες με τις οποίες το πλήρωμα χρονομετρούσε τις βάρδιες…

Ορισμένα από τα ευρήματα που βρέθηκαν αποκαλύπτουν τις συνθήκες διαβίωσης στα πλοία της εποχής. Οπως τα πολλά χτένια για την απομάκρυνση των ψειρών και κονίδων. «Μέσα στα πλοία υπήρχε μεγάλο πρόβλημα με τις ψείρες, οπότε είχαν αυτά τα κοκάλινα χτένια με τα πολύ κοντινά μεταξύ τους δόντια για να τις απομακρύνουν».

Παράλληλα «υπήρχε και ένα ενδιαφέρον καλλωπισμού, όπως μας δείχνει η δεύτερη οδοντόβουρτσα που βρέθηκε στην ανασκαφή. Η πρώτη είχε βρεθεί το 2012. Δεν γνωρίζουμε αν ανήκε σε κάποιον επιβάτη ή σε μέλος του πληρώματος».
Στην ανασκαφή έχουν εντοπιστεί και πολλά κουμπιά. Δύο από αυτά φέρουν άγκυρα και πρέπει να ανήκαν σε μέλος του πληρώματος.

«Βρέθηκε επίσης ένας κοκάλινος καβαλάρης από κάποιο μουσικό όργανο, ίσως μαντολίνο. Υποθέτουμε πως ήταν μικρό μουσικό όργανο γιατί και ο καβαλάρης είναι μικρός». Εχουν εντοπιστεί, επίσης, πιόνια από σκάκι, γυάλινα φιαλίδια αρωμάτων, επιτραπέζια μελανοδοχεία, φορητή πυξίδα με χρυσή αλυσίδα κατασκευασμένη στο Λονδίνο, ένα χρυσό νόμισμα Ουτρέχτης (1788) και ένα χρυσό ισπανικό νόμισμα (1758), αρκετά αραβικά και οθωμανικά νομίσματα, δεκαεννέα αρχαία νομίσματα, ανάμεσα τους και ένα ασημένιο Μεγάλου Αλεξάνδρου, ρολόγια τσέπης, σημαντικός αριθμός φιαλών, γυάλινα και πορσελάνινα αντικείμενα κ.ά.

Κυβερνήτης στο πλοίο ήταν ο πλοίαρχος William H. Eglen και από το υπόλοιπο πλήρωμα είναι γνωστά τα ονόματα

του John Macpharlan, λογιστή ή ναύκληρου, του Κωνσταντίνου Μάλη, πλοηγού από τη Μήλο, και τριών ναυτών. Επίσης, στο πλοίο επέβαιναν ο γραμματέας του λόρδου Ελγιν, William Richard Hamilton, ο λοχαγός William Leake, ο υπολοχαγός John Squire, αξιωματικός του Πυροβολικού, και τρία ακόμα άτομα που αναφέρονται ως υπηρετικό προσωπικό των επιβατών.

«Οι επιβάτες», λέει ο αρχαιολόγος, «είχαν και προσωπικά πράγματα μαζί τους. Γνωρίζουμε, για παράδειγμα, ότι το πλοίο μετέφερε ένα κιβώτιο με διάφορα αντικείμενα και ακουαρέλες του Τζιοβάνι Μπατίστα Λουζιέρι». Εκτός από τα αντικείμενα του σχεδιαστή και έμπιστου συνεργάτη του Ελγιν, ο «Μέντωρ» μετέφερε και πολλά προσωπικά αντικείμενα των επιβατών. «Καθένας από τους επιβάτες σίγουρα είχε τρία-τέσσερα μπαούλα με δικά του πράγματα. Η πρόσοψη του συρταριού που βρήκαμε φέτος μπορεί να ανήκε σε μικρό έπιπλο που μετέφερε κάποιος από τους επιβάτες».

Ο Δημήτρης Κουρκουμέλης δεν αποκλείει την πιθανότητα να εντοπιστούν και νέες αρχαιότητες στο ναυάγιο. «Από τα ευρήματα προηγούμενων ετών είμαι πεπεισμένος ότι όλοι οι επιβάτες είχαν τις δικές τους συλλογές αρχαιοτήτων, όχι βέβαια της ίδιας αξίας με εκείνη που είχε αρπάξει ο Ελγιν, παρ’ όλα αυτά συνέλεγαν κι αυτοί αρχαία. Κατά πάσα πιθανότητα, οι συγκεκριμένες αρχαιότητες δεν αναφέρονταν καν στις φορτωτικές».

Ολοι οι επιβαίνοντες κατάφεραν να βγουν σώοι στη στεριά, μετά την πρόσκρουση του πλοίου σε βράχια, στο λιμάνι του Αβλέμονα.

«Θέλουμε να σκάψουμε το κομμάτι της πρύμνης»

Η υποβρύχια έρευνα στο ιστορικό ναυάγιο πραγματοποιήθηκε από τις 8 έως τις 27 Ιουλίου.

«Ενώ πάντα περιοριζόμασταν στην περιοχή που έχει διασωθεί το σκαρί του πλοίου, αυτή τη φορά προχωρήσαμε αρκετά πιο μακριά από το σκαρί», επισημαίνει ο Δ. Κουρκουμέλης.

«Από πάνω δεν φαινόταν τίποτα, μόνο σκέτη άμμος. Κι όμως, βρέθηκαν πάρα πολλά αντικείμενα. Στα μισά των πέντε τετραγωνικών που ερευνήσαμε εντοπίστηκαν γύρω στις 12 τροχαλίες, κάτι που μας δείχνει ότι βρεθήκαμε κοντά σε ένα από τα κατάρτια. Αυτό είναι σημαντικό γιατί θα μας βοηθήσει να υπολογίσουμε τις διαστάσεις του πλοίου. Διότι αυτή την εποχή, το 19ο αιώνα, όλα αυτά ήταν λίγο-πολύ τυποποιημένα».

Υπάρχουν δύο ακόμη περιοχές που πρέπει να ερευνηθούν. «Το κομμάτι της πρύμνης του πλοίου, όπου στις πρώτες ανασκαφές είχαν βρεθεί διάφορα προσωπικά αντικείμενα, όπως οι πιστόλες, και η περιοχή της καρίνας η οποία διασώζεται και μπορεί να προσφέρει στοιχεία για τη ναυπηγική του και το μήκος του».

Σήμερα από το σκαρί του πλοίου «έχει αποκαλυφθεί και διασώζεται σε αρκετά καλή κατάσταση ένα τμήμα μήκους 10,60 μ. και πλάτους 5,70 μ., που αντιστοιχεί περίπου στο 25% των υφάλων του».

Ο «Μέντωρ» και η ιστορία του*

● Τον Σεπτέμβριο του 1802 ο «Μέντωρ» καταπλέει στον Πειραιά με σκοπό να φορτώσει και να μεταφέρει στην Αγγλία, μέσω Μάλτας, δεκαεπτά κιβώτια με αρχαιότητες από την Ακρόπολη και άλλα μνημεία.

● Το πλοίο αναχωρεί από τον Πειραιά τη 17η Σεπτεμβρίου 1802.

● Στο Ταίναρο πέφτει σε ισχυρούς ανέμους και καταφεύγει στο λιμάνι του Αβλέμονα. Προσκρούει στα βράχια της ακτής και βυθίζεται σε βάθος 22 μέτρων.

● Για την ανέλκυση των αρχαιοτήτων ο Ελγιν προσλαμβάνει Καλύμνιους σφουγγαράδες. Στις 24 Οκτωβρίου 1804 ο Λουζιέρι ανακοινώνει στον εργοδότη του πως η αποστολή εξετελέσθη.

● Το 1875 πραγματοποιείται αυτοψία στο ναυάγιο από τον έφορο Πελοποννήσου Παναγιώτη Σταματάκη. «Η έρευνα αυτή αποτελεί ίσως την πρώτη υποβρύχια έρευνα με παρουσία αρχαιολόγου στην Ελλάδα».

● Τον Νοέμβριο του 1976 ο Γάλλος θαλασσοπόρος Ζακ-Ιβ Κουστό εντοπίζει το χώρο του ναυαγίου. Στην αποστολή συμμετέχει ο αρχαιολόγος Λάζαρος Κολώνας.

● Τον Ιούλιο του 1980 πραγματοποιείται η πρώτη έρευνα από το Ινστιτούτο Εναλίων Αρχαιολογικών Ερευνών.

● Το 2007 ο χώρος του ναυαγίου κηρύσσεται ως ενάλιος αρχαιολογικός.

● Το 2011 ξεκινά η συστηματική έρευνα της Εφορείας Εναλίων Αρχαιοτήτων.

*Από το άρθρο του δρ. Δημήτρη Κουρκουμέλη «Πρόσφατες υποβρύχιες έρευνες στο ναυάγιο “Μέντωρ” (1802) στα Κύθηρα» (Ανθέμιον, τ. 26, Δεκέμβριος 2015).

Αντώνης Καρατζαφέρης
[email protected]
Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής