Στην αρχαιότητα, παρότι δεν υπάρχουν επαρκή στοιχεία, η βεβαιότητα εφαρμογής της συμπεραίνεται από άλλα ιστορικά δεδομένα. Σημειώνουμε ότι, όπως αναφέρει σε ομιλία του το 1907 ο καθηγητής του Εθνικού Πανεπιστημίου Αθηνών, Ανδρέας Ανδρεάδης, αυτή περιλαμβάνει αποκλειστικά ελεύθερους πολίτες και όχι μέτοικους ή δούλους. Τέλος, φτάνουμε στη θεωρία ότι ακόμα και η Γέννηση του Χριστού γίνεται σε περίοδο απογραφής, με τους Ιωσήφ και Μαρία να ταξιδεύουν στη Βηθλεέμ, γιατί εκεί βρίσκεται απογραφικό κέντρο της περιοχής.

Στη νεότερη Ιστορία της χώρας, οι πρώτες πληθυσμιακές καταγραφές που γίνονται το 1822 μιλούν για μια πρωτεύουσα των 8.645 κατοίκων και των -μόλις- 1.265 κατοικιών. Η μεταρρύθμιση του Ιωάννη Καποδίστρια περιλαμβάνει τη δημιουργία Πολιτειογραφικής Υπηρεσίας (αντίστοιχη της Στατιστικής Υπηρεσίας) στοχεύοντας στη σύνταξη πινάκων για την αναλογία χριστιανών-μουσουλμάνων, στην απογραφή κτηματιών, όσων δεν έχουν δική τους γη και καλλιεργούν τις εθνικές γαίες, επαγγελμάτων, σχολείων, μαθητών, δασκάλων, εκκλησιών και μοναστηριών ανά την επικράτεια. Αν σκεφτούμε ότι αυτά γίνονται το 1828, πριν από την ανακήρυξη ανεξαρτησίας του ελληνικού κράτους, τότε κατανοούμε την τιτάνια προσπάθεια, που, όπως αναφέρει ο πολιτικός και συγγραφέας της εποχής, Νικόλαος Δραγούμης: «Δυσκόλως δε θα επίστευε τις σήμερον, ότι, μεταξύ τοσαύτης και τοιαύτης μερίμνης υπέρ της ασφαλείας προ πάντων της χώρας, εφρόντισε και υπέρ συλλογής των νυν λεγομένων στατιστικών ειδήσεων και περί ηθών και εθίμων, δους αναλόγους οδηγίας προς τους Διοικητάς».

Από τις πρώτες απόπειρες καταγραφής δεν διασώζονται πλήρη στοιχεία, με αποτέλεσμα οι λίγες πληροφορίες να αντλούνται από τον Τύπο της περιόδου. Η εφημερίδα «Ελληνικός Ταχυδρόμος» υπολογίζει το 1838 τον πληθυσμό της Αθήνας σε 16.588 κατοίκους «εξαιρουμένων των υπαρχόντων εις την πρωτεύουσα υπερχιλίων στρατιωτών, υπερχιλίων ξένων και 1.500 υπηρετών και δούλων». Μέχρι σχεδόν τα τέλη του αιώνα, η εξαιρετικά αργή διαδικασία γίνεται με βιβλία απογραφών και χρειάζεται να φτάσουμε στις απογραφές του 1889 και του 1896, όπου ακολουθούνται για πρώτη φορά διεθνείς προδιαγραφές που προβλέπουν χρήση ειδικών απογραφικών δελτίων, για να ελαχιστοποιηθεί ο χρόνος διεξαγωγής της.

Στις αρχές του 20ού αιώνα, η διαδικασία απογραφής θυμίζει περισσότερο κήρυξη στρατιωτικού νόμου, αφού περιλαμβάνει συναγερμό, απαγόρευση εξόδου από το σπίτι και λήξη συναγερμού. Η εφημερίδα του 1918 αναφέρει την αυστηρή διαδικασία: «Τρεις βολαί τηλεβόλου θα αναγγείλωσι την έναρξιν της απογραφής. Επίσης, ευθύς ως περατωθεί η απογραφή εις άπαντα τα τμήματα τρεις βολαί τηλεβόλου θα σημάνωσι την λήξιν του συναγερμού και θα επιτραπεί η κυκλοφορία των κατοίκων. Επομένως, εν περιπτώσει παραστεί ανάγκη ο συναγερμός θα εξακολουθήσει και μετά την μεσημβρίαν. Ο απογραφέας εισερχόμενος κοσμίως εις τας οικίας θα ζητεί από τον οικογενειάρχην την έντυπον δήλωσιν ήτις δέον να είναι συμπληρωμένη και έτοιμη».

Οι πολίτες υποχρεώνονται να μη βγαίνουν από τα σπίτια τους «επί οιαδήποτε προφάσει», όσοι τολμηροί -πλην απογραφέων- ξεπορτίζουν συλλαμβάνονται ως ύποπτοι, ενώ τα καταστήματα παραμένουν κλειστά «…πλην εκείνων τα οποία έχουν υπαλλήλους κοιμωμένους εντός» (σ.σ.: μην ξεχνάμε ότι οι υπάλληλοι τότε εργάζονταν από την ανατολή μέχρι τη δύση του ήλιου, αλλά προφανώς, για να προσφέρει ο νόμος αυτήν την εξαίρεση, θα υπήρχαν και κάποιοι που κοιμόντουσαν στον χώρο εργασίας…). Η παράμετρος αυτή δεν αποτελεί το μόνο παράδοξο εκείνων των απογραφών, αφού, όπως διαβάζουμε σε εφημερίδα του 1918: «Εις έκαστον αστυνομικό τμήμα θα παρευρίσκεται εις ιατρός και μία μαία να χρησιμοποιηθώσιν εν ανάγκη», κάτι που σημαίνει ότι στους εγκλωβισμένους και εγκύους απογραφομένους παρέχεται πλήρης ιατροφαρμακευτική περίθαλψη…

Οι συνοριακές αλλαγές και οι μαζικές μετατοπίσεις πληθυσμών τις δεκαετίες 1840-1930 δημιουργούν ανάγκη τοπικών απογραφών. Το 1881 γίνεται μερική απογραφή στις μόλις απελευθερωμένες Θεσσαλία και Αρτα, ενώ το ίδιο συμβαίνει το 1913 σε Κρήτη και Μακεδονία. Το πρώτο δεκαήμερο του 1923 απογράφονται οι πρόσφυγες από Μικρά Ασία και Ανατολική Θράκη, ενώ το 1947 από τα Δωδεκάνησα. Οπως και σήμερα, έτσι και τότε, η άγνοια του κόσμου για την αναγκαιότητα της διαδικασίας και η ανασφάλεια περί επισφαλούς αξιοποίησης των στοιχείων από την Πολιτεία αναγκάζουν τις εφημερίδες να προβαίνουν σε απαραίτητες διευκρινίσεις, όπως αυτή του 1920: «Επιτρέπεται, λοιπόν, να ελπίσωμεν ότι όλοι οι Ελληνες θα θεωρήσουν ως ιερόν πατριωτικόν καθήκον να παράσχουν όλας τας ζητουμένας πληροφορίας διά των δελτίων απογραφής. Αι γελοίαι πλάναι και προκαταλήψεις του παρελθόντος, περί υπόπτων σκοπών της απογραφής, έχουν ήδη λησμονηθεί οριστικώς».

Μεταπολεμικά, η διαδικασία ακολουθεί τη διεθνή μεθοδολογία, με αποτέλεσμα την ενοποίηση των ξεχωριστών απογραφών (κατοικιών το 1940, γεωργίας και κτηνοτροφίας το 1911, το 1929, το 1939 και το 1950), την επανάληψη ανά δεκαετία και την κατάργηση ερωτήσεων όπως θρήσκευμα και γλώσσα.

Ο Γ. Σουρής διακωμωδεί τη διαδικασία

Η ιδιαίτερη αυτή διαδικασία δεν μπορεί παρά να… εξιτάρει τον Γεώργιο Σουρή, που, διακωμωδώντας τα ήθη της εποχής, σχολιάζοντας την «εκσυγχρονιστική» απογραφή του 1889, περιγράφει όσα γαργαλιστικά βλέπει κατά τη διάρκειά της ο «Φασουλής απογραφέας».

• ΠΕΡΙΚΛΕΤΟΣ: Πού πας με τόση φούρια;

• ΦΑΣΟΥΛΗΣ: Το έθνος απογράφεται μαζί με τα γαϊδούρια.

Τρέχα και συ, βρε Περικλή, χωρίς αργός να μένεις…

Πού είσαι; Πόθεν έρχεσαι και πόθεν κατεβαίνεις;

Είσαι χωλός; Είσαι στραβός; Είσαι ανοικτομάτης;

Εγγράμματος, αγράμματος, χριστιανός, σακάτης;

Εχεις παιδιά; Εχεις σκυλιά; Εις όλα είσαι στείρος;

Είσ’ έγγαμος ή άγαμος, ανύπανδρος ή χήρος;

Απογραφή… απογραφή… πηγαίνω ν’ απογράψω.

• ΠΕΡΙΚΛΕΤΟΣ: Ενα χαστούκι ξαφνικό στη μούρη σου θ’ ανάψω.

• ΦΑΣΟΥΛΗΣ: Απογραφή, απογραφή πηγαίνω σ’ ένα σπίτι

βλέπω μια κόρη στο πλευρό ενός αρχιμανδρίτη.

Ερώτησα περί αυτής και μου ’παν «ψυχοκόρη»

από αυτές που αγαπούν πατέρες ρασοφόροι.

Ενα δελτίον άφησα, τους είπα καλημέρα

κι ασφάλισα τα μάτια μου κι επήγα παραπέρα.

Εδώ ποιος κάθεται; ρωτώ… Κουζίν’ αφράτη βγαίνει

και μ’ απαντά πως κάθεται μια χήρα η καημένη.

Κανένας άλλος, τη ρωτώ, στο σπίτι δεν κοιμάται;

Κι εκείνη μου απάντησε πως δεν καλοθυμάται.

Τρεχάτος γι’ άλλο σπιτικό το φύσημά μου πήρα.

Ποιος είναι εδώ; Μου απαντούν «μια νέα ζωντοχήρα».

Αλλά μου είπε εις τ’ αυτί ο δούλος της ο Σπύρος

ότι μαζί της κάθεται και κάποιος ζωντοχήρος.

Τραβώ αλλού. Ποιος είναι εδώ; «Μια μικροπαντρεμένη»,

που έχει άνδρα ζουμερό και δίχως άνδρα μένει.

«Πού είναι ο άνδρας της;» ρωτώ. Μου λένε «εις τα ξένα».

Εκοίταξα τη νιόπαντρη και είπα «οϊμένα».

Ακολούθησε το eleftherostypos.gr στο Google News και μάθε πρώτος όλες τις ειδήσεις