«Θα μπορούσε ίσως να συγκριθεί με τη μετάβαση από τις απλές παρατηρήσεις με το μάτι που έκαναν οι αστρονόμοι μέχρι τον Μεσαίωνα και αυτές που έκανε για πρώτη φορά ο Γαλιλαίος όταν χρησιμοποίησε το πρώτο μικρό τηλεσκόπιο το 1609», λέει στον Ελεύθερο Τύπο ο Βασίλης Χαρμανδάρης, διευθυντής του Ινστιτούτου Αστροφυσικής του ΙΤΕ, καθηγητής στο Τμήμα Φυσικής του Πανεπιστημίου Κρήτης και πρόεδρος της Ελληνικής Αστρονομικής Εταιρείας.

Κύριε καθηγητά, τι ακριβώς βλέπουμε σε αυτές τις φωτογραφίες;

Οι φωτογραφίες αυτές αναδεικνύουν με απτό τρόπο τις εντυπωσιακές δυνατότητες του νέου αυτού επιστημονικού οργάνου που έχει πλέον στα χέρια της η παγκόσμια επιστημονική κοινότητα. Οι φωτογραφίες περιλαμβάνουν: α) ένα πλανητικό νεφέλωμα του γαλαξία μας με τον κωδικό NGC3132 που απεικονίζει την τελική κατάσταση στην οποία θα φτάσει ένα αστέρι σαν τον Ηλιο μας, όταν σταματήσουν να γίνονται πυρηνικές αντιδράσεις στο εσωτερικό του, β) μια περιοχή σχηματισμού αστέρων, στον αστερισμό της Τρόπιδας (Carina στα αγγλικά), γεμάτη από σκόνη και αέριο, το οποίο αποτελεί το λίκνο μέσα στο οποίο αφενός νέα άστρα γεννιούνται αλλά παράλληλα καλύπτονται από τη σκόνη και δεν είναι εύκολα ορατά στο οπτικό φως, αλλά αποκαλύπτονται στην υπέρυθρη ακτινοβολία που συλλέγει το τηλεσκόπιο, γ) μια ομάδα αλληλεπιδρώντων γαλαξιών, γνωστή ως η πεντάδα του Stephan, καθώς και δ) ένα μακρινό σμήνος γαλαξιών που δρα ως  βαρυτικός φακός παραμορφώνοντας και παράλληλα μεγεθύνοντας το φως των γαλαξιών που βρίσκονται πίσω του. Τέλος, ως πέμπτη παρατήρηση μας έδωσε μια πρώτη ένδειξη της ευαισθησίας των οργάνων του με τα οποία μπορούμε να παρατηρήσουμε πλανήτες που γυρίζουν γύρω από μακρινά άστρα ψάχνοντας ενδείξεις για ύπαρξη χημικών στοιχείων στις ατμόσφαιρές τους, τα οποία θα μπορούσαν να υποστηρίξουν τη ζωή όπως τη γνωρίζουμε.

Γιατί είναι τόσο σημαντικές για την επιστημονική κοινότητα;

Είναι σημαντικές διότι αποδεικνύουν απτά ότι η εργασία εκατοντάδων μηχανικών και αστροφυσικών για την κατασκευή αυτού του τηλεσκοπίου, που διήρκεσε σχεδόν 20 χρόνια και κόστισε 10 δισεκατομμύρια δολάρια, είχε το επιθυμητό αποτέλεσμα. Αν «μία εικόνα είναι ίση με χίλιες λέξεις», τότε οι πέντε που βλέπουμε μπροστά μας καθιστούν σαφές ότι οι προδιαγραφές που είχαν τεθεί από τη NASA υπερπληρούνται και όλα τα επιστημονικά όργανα του τηλεσκοπίου λειτουργούν χωρίς πρόβλημα. Το γεγονός ότι το τηλεσκόπιο αυτό είναι το μεγαλύτερο που έστειλε στο Διάστημα ο άνθρωπος, με έναν καθρέπτη 2,5 φορές πιο μεγάλο από αυτόν του διαστημικού τηλεσκοπίου Χαμπλ, προσφέρει τη δυνατότητα να συλλέγουμε σε πολύ πιο σύντομο χρονικό διάστημα μεγάλες ποσότητες φωτός. Παράλληλα μια που οι κάμερες είναι πολύ πιο ευαίσθητες λόγω της νέας τεχνολογίας που αναπτύχθηκε αλματωδώς στα 32 έτη από τότε που είχε εκτοξευτεί το Χαμπλ, μπορούμε να απεικονίζουμε πολύ πιο αμυδρά και μακρινά αντικείμενα, βλέποντας έτσι τις απαρχές του σύμπαντος.

Τι άλλο θαυμαστό περιμένουμε;

Κατά παράδοξο ίσως τρόπο, οι πιο ενδιαφέρουσες περιοχές του σύμπαντος είναι αυτές στις οποίες είναι δύσκολο να έχουμε πρόσβαση για να τις μελετήσουμε, μέχρι σήμερα. Είναι περιοχές στις οποίες γεννιούνται νέα άστρα, καθώς και περιοχές στα κέντρα των γαλαξιών όπου υπάρχουν τεράστιες μελανές που απορροφούν ύλη και εκπέμπουν συχνά πίδακες φορτισμένων σωματιδίων. Αυτές απαιτούν τη χρήση τηλεσκοπίων, όπως το Τζέιμς Γουέμπ, με δυνατότητα παρατήρησης στο υπέρυθρο φως ώστε να μπορέσουμε να σηκώσουμε το «πέπλο» της σκόνης και να δούμε τα μυστικά τους.

Ισχύει ότι με τις φωτογραφίες αυτές επιβεβαιώθηκε η ύπαρξη ατμόσφαιρας σε κάποιον πλανήτη έξω από το ηλιακό μας σύστημα;  

Στο υπέρυθρο φως εκπέμπουν σειρά από οργανικές ενώσεις καθώς και το νερό οι οποίες αποτελούν ένδειξη για την ύπαρξη συνθηκών ικανών να υποστηρίξουν ζωή όπως τη γνωρίζουμε σήμερα. Οντως μια από τις παρατηρήσεις του JWST που παρουσιάστηκαν προχθές αφορούσε στην ανακάλυψη ύπαρξης νερού στην ατμόσφαιρα ενός πλανήτη που γυρίζει γύρω από ένα μακρινό άστρο, ενός «εξωπλανήτη». Το να μάθουμε τι ποσοστό των πλανητών γύρω από τα μακρινά αυτά άστρα έχουν κατάλληλες συνθήκες για την ύπαρξη ζωής είναι ένα καίριο ερώτημα. Εάν υπάρχουν πραγματικά «εξωγήινοι» σε κάποιους από αυτούς τους εξωπλανήτες, αυτό είναι ένα ερώτημα το οποίο το νέο τηλεσκόπιο δεν έχει σχεδιαστεί για να απαντήσει.

Ποιο είναι το ερώτημα του «ενός εκατομμυρίου δολαρίων» για το σύμπαν;

Υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα και βασικά ερωτήματα τα οποία παραμένουν ακόμη αναπάντητα. Η σκοτεινή ύλη, ο σχηματισμός των υπερμαζικών μελανών οπών σε πυρήνες γαλαξιών και η εξέλιξή τους με την πάροδο του χρόνου, η ύπαρξη συνθηκών ζωής σε εξωπλανήτες, αλλά και ο ακριβής μηχανισμός με τον οποίο νέα άστρα γεννιούνται είναι μερικά από αυτά. Ο κάθε  αστροφυσικός θα σας δώσει μια λίγο διαφορετική απάντηση ανάλογα με τα ενδιαφέροντά του.

Το σημαντικό είναι ότι το διαστημικό τηλεσκόπιο Τζέιμς Γουέμπ είναι κατασκευασμένο με αρκετά όργανα διαφορετικών τεχνικών χαρακτηριστικών ώστε να μπορέσει να συνεισφέρει στην απάντηση πολλών τέτοιων ερωτημάτων. Οπως γνωρίζουμε, συχνά «τα εργαλεία κάνουν τον μάστορα» και το JWST είναι ένα μοναδικό εργαλείο στην ιστορία της αστρονομίας. Θα μπορούσε ίσως να συγκριθεί με τη μετάβαση από τις απλές παρατηρήσεις με το μάτι που έκαναν οι αστρονόμοι μέχρι τον Μεσαίωνα και αυτές που έκανε για πρώτη φορά ο Γαλιλαίος όταν χρησιμοποίησε το πρώτο μικρό τηλεσκόπιο το 1609. Παρατηρήσεις που αποκάλυψαν τους άγνωστους μέχρι τότε δορυφόρους του Δία, τους δακτυλίους του Κρόνου και τις φάσεις τις Αφροδίτης. Ανάλογα άλματα σε αστρονομικές ανακαλύψεις περιμένουμε και από το Τζέιμς Γουέμπ.

Αξίζει να σημειωθεί ότι και η διαδικασία χρήσης του είναι επίσης ευέλικτη. Επιστήμονες υποβάλλουν προτάσεις για το πώς θέλουν να το αξιοποιήσουν, αξιολογούνται από ειδικούς και ανάλογα με τη σπουδαιότητα της πρότασης εγκρίνονται.

Στο Ινστιτούτο Αστροφυσικής του ΙΤΕ και στο Πανεπιστήμιο Κρήτης είμαστε ιδιαίτερα χαρούμενοι, μια που 6 διαφορετικές προτάσεις που υποβάλαμε για να χρησιμοποιήσουμε το JWST έχουν γίνει δεκτές και αρχίσαμε να λαμβάνουμε ήδη τα δεδομένα για να τα αναλύσουμε. Θα έχουμε ένα ενδιαφέρον καλοκαίρι μπροστά μας. 

Ποια είναι η θέση της Ελλάδας στη διαστημική έρευνα;

Είναι ιδιαίτερα αξιόλογη. Ως πρόεδρος της Ελληνικής Αστρονομικής Εταιρείας μπορώ να σας διαβεβαιώσω ότι η ποιότητα της έρευνας που επιτελείται στη χώρα μας συνεχώς αυξάνεται. Υπάρχουν δυσκολίες, μια που είμαστε μια μικρή και σχετικά φτωχή χώρα, χωρίς μεγάλες δικές της υποδομές ή θεσμική συμμετοχή σε μεγάλους διεθνείς οργανισμούς αστρονομίας, όπως το European Southern Observatory, το οποίο έχει έδρα στο Μόναχο και διαχειρίζεται τελευταίας τεχνολογίας τηλεσκόπια στη Χιλή. Εδώ και αρκετά χρόνια η Ελλάδα είναι μέλος του Ευρωπαϊκού Οργανισμού Διαστήματος, το οποίο έχει βοηθήσει σε κάποιο βαθμό την ανάπτυξη της έρευνας στα διαστημικά. Οπως έλεγε ο Δημοσθένης, δεῖ δὲ χρημάτων, καὶ ἄνευ τούτων οὐδὲν ἔστι γενέσθαι τῶν δεόντων. Ολα έχουν ένα κόστος και αυτό το καθορίζουν η πολιτεία με τις επιλογές της και οι ευρύτερες ανάγκες της χώρας μας.

«ΕΛΑΤΕ ΣΤΟ ΑΣΤΕΡΟΣΚΟΠΕΙΟ ΤΟΥ ΣΚΙΝΑΚΑ»

Το Ινστιτούτο Αστροφυσικής του Ιδρύματος Τεχνολογίας και Ερευνας ιδρύθηκε  και άρχισε να λειτουργεί το 2019, με επιστημονικό προσωπικό υψηλού επιπέδου που κατακτά διεθνείς διακρίσεις και παράγει ερευνητικό έργο αιχμής. Η κύρια ερευνητική υποδομή του είναι το Αστεροσκοπείο Σκίνακα, που βρίσκεται στο όρος Ιδη, σε υψόμετρο 1.750 μέτρων, στα Ανώγεια της Κρήτης.

«Παρά την εγγύτητά του με το Ηράκλειο, η ποιότητα των ατμοσφαιρικών συνθηκών στο Αστεροσκοπείο Σκίνακα είναι εξαιρετική, καθιστώντας το ιδανική τοποθεσία για αστρονομικές παρατηρήσεις υψηλού επιπέδου. Το τηλεσκόπιο 1,3μ. του αστεροσκοπείου είναι εξοπλισμένο με τελευταίας τεχνολογίας επιστημονικά όργανα με αποτέλεσμα η ερευνητική παραγωγή του να είναι εξαιρετική ποιοτικά και η περισσότερη ποσοτικά στη χώρα μας», λέει ο κ. Χαρμανδάρης. Μάλιστα το έργο του Ινστιτούτου αναγνωρίστηκε από την Επιτροπή «Ελλάδα 2021» η οποία χρηματοδότησε με 520.000 ευρώ την αγορά ενός νέου τηλεσκοπίου με διάμετρο καθρέπτη 1,0μ. Το νέο τηλεσκόπιο θα βρει το 2023 το σπίτι του σε έναν νέο θόλο που κατασκεύασε στο Αστεροσκοπείο Σκίνακα το Πανεπιστήμιο Κρήτης.

«Θα ήθελα να ενθαρρύνω όσους θέλουν να μάθουν περισσότερες λεπτομέρειες  να επισκεφθούν την ιστοσελίδα μας (https://www.ia.forth.gr/el) καθώς και αυτή του Αστεροσκοπείου Σκίνακα (https://skinakas.physics.uoc.gr). Βέβαια το ιδανικό θα ήταν να κάνουν μια επίσκεψη στην κορυφή του Σκίνακα στις ανοικτές βραδιές που έχουμε κάθε καλοκαίρι, όπου από υψόμετρο 1.750 μέτρων θα έχουμε την ευκαιρία να μοιραστούμε μαζί τους την αγάπη μας για την αστρονομία και την έρευνα για την κατανόηση του κόσμου που μας περιβάλλει. Θα μπορέσουμε να δούμε μαζί τον Ηλιο να δύει σιγά σιγά πίσω από τον Ψηλορείτη».

Ειδήσεις σήμερα