Από την Παρασκευή 2 Ιουλίου, το «Γυναικείο Κεφάλι» και «Ο ανεμόμυλος Στάμμερ» δέχονται τη φροντίδα του τμήματος Συντήρησης και Αποκατάστασης Eργων Τέχνης της Εθνικής Πινακοθήκης για να εκτεθούν πολύ σύντομα στους χώρους της και να παραδοθούν στο κοινό. Σύμφωνα με τις διεθνείς υποθέσεις κλοπών έργων τέχνης από μουσεία, οι θησαυροί που αποτελούν λεία κλοπών και ανακτώνται προσελκύουν έντονα το ενδιαφέρον των φιλότεχνων όχι μόνο για την καλλιτεχνική τους αξία αλλά και γιατί προσθέτουν ένα ακόμα κεφάλαιο στην ιστορία τους!

Πολυσήμαντη ιστορία

Ο «Ε.Τ.» της Κυριακής συνομίλησε με τον πολύπειρο διευθυντή Εικαστικού Προγράμματος του Ιδρύματος Β. & Μ. Θεοχαράκη Τάκη Μαυρωτά και τ. μέλος του Δ.Σ. της Εθνικής Πινακοθήκης σχετικά με την πολύκροτη υπόθεση. «Τα έργα των Πικάσο και Μοντριάν που δικαίως επιστράφηκαν σίγουρα ανήκουν στο αύριο, καθώς θα συνεχίσουν να γοητεύουν και να διδάσκουν τις μελλοντικές γενιές» μας λέει ο κ. Μαυρωτάς και ξεκινάει μια συζήτηση γύρω από την πολυσήμαντη ιστορία αυτών των έργων!

Για το πότε τα δύο έργα θα βρουν τη θέση τους στη συλλογή της Εθνικής Πινακοθήκης ο κ. Μαυρωτάς αναφέρει ότι ο χρόνος εξαρτάται από τις τυχόν φθορές που έχουν υποστεί. «Η Εθνική Πινακοθήκη διαθέτει ένα από τα πιο έμπειρα και σύγχρονα κέντρα Συντήρησης και Αποκατάστασης Εργων Τέχνης» προσθέτει, ενώ εκτιμά ότι τα σημαντικά αυτά έργα θα εκτεθούν σύντομα.

Η «ληστεία του αιώνα» ξύπνησε μνήμες άλλων κλοπών σπουδαίων έργων τέχνης, αλλά και υπενθύμισε το γεμάτο συμβολισμούς έργο του Πικάσο, φόρο τιμής για την προσφορά του ελληνικού λαού στην Αντίσταση κατά τη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής και φυσικά την επίδραση του αρχαίου ελληνικού πνεύματος στα έργα του Ισπανού ζωγράφου μέσω των σχημάτων και της εκφραστικής λιτότητας της γραμμής που εφάρμοζε.

Το «Γυναικείο κεφάλι» είναι ένα πορτρέτο της μούσας του Ισπανού καλλιτέχνη, της Ντόρα Μάαρ, και φιλοτεχνήθηκε το 1939. Δωρίστηκε από τον ίδιο τον Πικάσο στον ελληνικό λαό το 1946. Μάλιστα στο πίσω μέρος του αναγράφεται με χειρόγραφη σημείωση η αφιέρωση «Pour le peuple Grec», «για τον Ελληνικό Λαό». «Πρόκειται για ένα εθνικό έργο γεμάτο συμβολισμούς. Το μοναδικό πρωτότυπο έργο του Πικάσο στην Εθνική Πινακοθήκη» υπογραμμίζει ο κ. Μαυρωτάς και η συζήτηση στρέφεται στον πολυσχιδή καλλιτέχνη. «Ηταν σίγουρα συνειδητά πολιτικοποιημένος και ευαισθητοποιημένος απέναντι στις ιστορικές τύχες και μοίρες των Ισπανών και των Ελλήνων, οι οποίοι βίωσαν παράλληλους αιματηρούς εμφυλίους πολέμους και μακρόχρονες εφιαλτικές δικτατορίες» περιγράφει ο κ. Μαυρωτάς. Ο Πικάσο δεν επισκέφθηκε ποτέ την Ελλάδα, αλλά ήταν «βαθιά μυημένος στην Ιστορία και τον πολιτισμό της».

Ελληνική μυθολογία

Οπως αναφέρει ο διακεκριμένος Τάκης Μαυρωτάς στο συνοδευτικό κείμενο της εξαιρετικής έκθεσης «Πάμπλο Πικάσο – Ζαν Κοκτώ: Οι καινοτόμοι του μοντερνισμού», που επιμελήθηκε το 2015 στο Ιδρυμα Β. & Μ. Θεοχαράκη, σε συνεργασία με το Μουσείο Πικάσο της Γερμανίας και της Συλλογής Γιάννη Κονταξόπουλου από τις Βρυξέλλες, «η ελληνική μυθολογία άσκησε βαθύτατη επίδραση στο έργο του, ο Μινώταυρος και οι μινωταυρομαχίες, από τα πιο δημοφιλή του θέματα, τροφοδοτούν από το 1928 έως το 1937 τη δημιουργική του δράση». Χαρακτηριστικά ο Πικάσο έχει δηλώσει, όπως σημειώνει ο επιμελητής: «Αν σημειώναμε πάνω σ’ έναν χάρτη όλους τους δρόμους απ’ όπου έχω περάσει κι αν τους συνδέαμε με μια γραμμή, ίσως αυτό να απεικόνιζε έναν Μινώταυρο». Ας μην ξεχνάμε, υπογραμμίζει ο κ. Μαυρωτάς, ότι ο Πικάσο έζησε ανάμεσα σε δύο εφιαλτικούς παγκόσμιους πολέμους. «Με το έργο και την πολιτική του στάση υποστήριζε την ελευθερία. Ο Πικάσο, άλλοτε ως αρλεκίνος και άλλοτε ως ταυρομάχος, πολέμησε τη βία και τον σκοταδισμό, υπηρετώντας με την τέχνη του την ελευθερία και τα ανθρώπινα ιδεώδη».

Οσο για το αν ο ληστής της πολύκροτης υπόθεσης φρόντισε τα έργα για να μην παρουσιάσουν αλλοιώσεις, ο κ. Μαυρωτάς επισημαίνει ότι «ο κλέφτης είναι κλέφτης. Αν τα σεβάστηκε ή όχι δεν έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία γιατί αυτή του η πράξη είναι ενάντια στον πολιτισμό. Τα έργα σώθηκαν και αυτό είναι ένα σημαντικό γεγονός».

Για τις εικόνες των υπαλλήλων της Ελληνικής Αστυνομίας χωρίς γάντια στα εμβληματικά έργα κατά την παρουσίαση ο Τάκης Μαυρωτάς επιμένει: «Ας μείνουμε στην πολύ σημαντική ανάκτηση αυτών των έργων. Είναι μια σπουδαία στιγμή για την κοινωνία, γεμάτη συμβολισμούς για το σήμερα, για τον σύγχρονο πολιτισμό μας» και μας καλεί να θυμηθούμε πώς έγινε το 1940 η διάσωση των εκθεμάτων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου, με τους ανθρώπους του να αγωνιούν να μην αφήσουν καμία αρχαιότητα στα χέρια των ναζί και να περισώσουν τα εκθέματα με τα χέρια τους.

Επιρροή

Αναζητώντας τα καλλιτεχνικά ίχνη του Πιετ Μοντριάν, ενός από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της μοντέρνας τέχνης και συνιδρυτή του νεοπλαστικού ρεύματος στην Ολλανδία, «συναντάμε» την επιρροή που δέχτηκε ο Ολλανδός από τον Πικάσο. Είναι γνωστό ότι ο μεγάλος Ισπανός επηρέασε είτε ειδικά είτε ευρύτερα πολλούς καλλιτέχνες. Ωστόσο, σύμφωνα με ιστορικούς της τέχνης, τα δύο έργα είναι αντιθετικά και ξεχωριστές περιπτώσεις. «Ο ανεμόμυλος Στάμμερ» φιλοτεχνήθηκε το 1905 κι ανήκει στην πρώτη περίοδο του καλλιτέχνη πριν αναπτύξει τη θεωρία του νεοπλαστικισμού, η οποία βασίζεται στην αφαίρεση και τη χρήση οριζόντιων και κάθετων γραμμών. Το τοπίο που αναπαριστά ο πίνακας με την οριζόντια και την κατακόρυφη θέση των πτερυγίων του μύλου και η γραμμή του ορίζοντα στο βάθος παραπέμπει στο μετέπειτα προσωπικό και αναγνωρίσιμο καλλιτεχνικό του ύφος, το οποίο τον καθιστά έναν από τους πλέον επιδραστικούς ζωγράφους της αφηρημένης τέχνης του 20ού αιώνα.

ΛΗΣΤΕΙΕΣ ΔΙΑΣΗΜΩΝ ΕΡΓΩΝ ΤΕΧΝΗΣ: Από τη «Μόνα Λίζα» στην «Κραυγή»

Φημισμένα έργα τέχνης αλλά και αρχαιότητες μπαίνουν στο στόχαστρο δραστών κι από εκεί και πέρα το σχέδιο φαίνεται να μοιάζει… Οι ληστές «ποντάρουν» στις μελετημένες κινήσεις τους, στην τύχη και την ανεπαρκή φύλαξη των μουσείων όπου εισβάλλουν. Στις περιπτώσεις που οι υποθέσεις εξιχνιάστηκαν, η δημοτικότητα των κλοπιμαίων αυξάνεται, όπως έγινε με την αρπαγή της «Μόνα Λίζα» του Λεονάρντο Ντα Βίντσι το 1911 από το Μουσείο του Λούβρου. Για τα έργα που αγνοούνται οι αρχές συνεχίζουν να διερευνούν τις υποθέσεις, κάνοντας έτσι τους μανιώδεις συλλέκτες να είναι εμφανώς επιφυλακτικοί στην αγορά των εν λόγω κλοπιμαίων. Στην Ελλάδα παρουσιάζονται μεμονωμένα περιστατικά κλοπών έργων τέχνης και μεσαίας κλίμακας λείας σε αντίθεση με το εξωτερικό. Τη χώρα μας ταλανίζει περισσότερο η αρχαιοκαπηλία δημιουργώντας ανεπανόρθωτες πληγές στην πολιτιστική μας κληρονομιά, με αρχαία και βυζαντινά κειμήλια να μπαίνουν στο στόχαστρο επίδοξων ληστών και να πωλούνται στην παράνομη αγορά.

Το 1981 στο εμβληματικό Μουσείο-Βιβλιοθήκη Στρατή Ελευθεριάδη-Teriade στη Μυτιλήνη κλάπηκαν τα «Μεγάλα Βιβλία Ζωγράφων» με λιθογραφίες και χαλκογραφίες των Σαγκάλ, Ματίς και Πικάσο. Το 1994 αφαιρέθηκαν λιθογραφίες των Μιρό, Τζακομέτι κι άλλων από την ίδια συλλογή, η οποία είχε εκτεθεί στο Ιδρυμα Γουλανδρή Χορν στην Πλάκα. Το 1997 ο δράστης της ληστείας συνελήφθη και στην κατοχή του εντοπίστηκαν και πίνακες της συλλογής Ιόλα. Το 2000 «εξαφανίστηκαν» τρία σχέδια της Λιουμπόβ Πόποβα από τη συλλογή Κωστάκη, τα οποία παραχωρήθηκαν από το Κρατικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης για να εκτεθούν στο πλαίσιο της έκθεσης «Το θέατρο των ζωγράφων στην Ευρώπη της Πρωτοπορίας» στη Μαδρίτη. Τα έργα, σύμφωνα με τους υπεύθυνους του ΚΜΣΤΘ, είχαν ασφαλιστεί. Το εμβληματικό Μουσείο Τeriade έχει μπει στο στόχαστρο και το 2003 με την κλοπή του «Μεγάλου Βιβλίου Jazz», φιλοτεχνημένου από τον Ματίς. Στο νησί της Μυτιλήνης επίσης ξεχωρίζουν η αφαίρεση του έργου «Η Παναγία και ο Χριστός» του Θεόφιλου από το παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής.

Μεταμφιεσμένοι

Αναμφισβήτητα η μεγαλύτερη κλοπή στην ιστορία της τέχνης έγινε στις 18 Μαρτίου 1990. Δύο ληστές, μεταμφιεσμένοι σε αστυνομικούς, μπήκαν στο Μουσείο Ιζαμπέλα Στιούαρτ Γκάρντνερ της Βοστόνης και άρπαξαν 13 έργα τέχνης συνολικής αξίας 500.000.000 δολαρίων. Σήμερα ο γρίφος του 1990 παραμένει άλυτος, με το μουσείο να εκθέτει κενές κορνίζες στη θέση των αγνοούμενων έργων υπενθυμίζοντας τη μεγάλη πληγή του, αλλά και συμβολίζοντας την ελπίδα ότι τα έργα θα επιστρέψουν στη θέση τους. Ανάμεσά τους συγκαταλέγονται έργα των Ρέμπραντ, Βερμέερ, Ντεγκά και Μανέ. Στη λίστα των διεθνών κλοπών ξεχωρίζει κι εκείνη του 1994 με τη διάσημη «Κραυγή» του Μουνκ που αφαιρέθηκε από το Εθνικό Μουσείο του Οσλο λίγο πριν από  την έναρξη των χειμερινών Ολυμπιακών Αγώνων.

 «Ανοιχτή πληγή» για την Ελλάδα η αρχαιοκαπηλία

Στην Ελλάδα, λίγες ημέρες μετά την πολύκροτη ληστεία στην Εθνική Πινακοθήκη τον Ιανουάριο του 2012, σημειώθηκε μία μεγάλη ένοπλη ληστεία 77 αρχαιοτήτων στο Μουσείο Ιστορίας Ολυμπιακών Αγώνων στην Αρχαία Ολυμπία. Η αρχαιοκαπηλία έχει μακρά παράδοση στη χώρα μας και συνεχίζει να απασχολεί την Πολιτεία. Μία αξιομνημόνευτη επίσης περίπτωση που είχε αίσιο τέλος ήταν η κλοπή των 285 αντικειμένων από το Μουσείο Κορίνθου το 1990. Εννέα χρόνια αργότερα τα 263 αντικείμενα βρέθηκαν στο Μαϊάμι των Ηνωμένων Πολιτειών και στη συνέχεια επαναπατρίστηκαν. Την ίδια χρονιά μία ακόμα ληστεία είχε σημειωθεί στο Αρχαιολογικό Μουσείο Πυθαγορείου Σάμου, με τα οχτώ αρχαία από τότε να αγνοούνται. Στόχος κλοπής μεταξύ άλλων ήταν και η κεφαλή της Σφίγγας από το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο το 1993. Η λίστα είναι μεγάλη για τη χώρα μας κι αποτελεί ανεπούλωτη πληγή. Σήμερα στις πρώτες θέσεις της ατζέντας της πολιτικής ηγεσίας του υπουργείου Πολιτισμού και Αθλητισμού, αλλά και της ίδιας της κυβέρνησης είναι η προστασία της πολιτιστικής κληρονομιάς από την παράνομη διακίνηση, η πρόληψη και η καταστολή της αρχαιοκαπηλίας.