Η ίδρυσή του αποτέλεσε μία ξεκάθαρη πολιτική επιλογή, καθώς πριν από έναν αιώνα οι φιλελεύθεροι είχαν αδυναμία συνεννόησης και συνεργασίας με το Πανεπιστήμιο των Αθηνών, ενώ υπήρχε και η παράμετρος της τόνωσης του εθνικού φρονήματος στις «νέες χώρες». Τις προσπάθειες για ίδρυση Πανεπιστημίου στη Θεσσαλονίκη είχε αρχίσει ο Ελευθέριος Bενιζέλος, αμέσως μετά το τέλος των Βαλκανικών Πολέμων. Ωστόσο, ο Α΄ Παγκόσμιος Πόλεμος και ο Διχασμός δεν επέτρεψαν τη συνέχιση των προσπαθειών.

Το 1924 ο πρωθυπουργός, Αλέξανδρος Παπαναστασίου, αποφάσισε την ίδρυση του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης και άρχισε τις σχετικές διαδικασίες. «…Ιδιαιτέρως δε θα φροντίσωμεν διά την εκπαιδευτικήν οργάνωσιν των βορείων του Κράτους επαρχιών ενισχύοντες παντοιοτρόπως το διδακτικόν προσωπικόν και ιδρύοντες τα κατάλληλα πρακτικά προ πάντων σχολεία, έτι δε και δεύτερον Πανεπιστήμιον εν Θεσσαλονίκη περιλαμβάνον και τας πρακτικάς επιστήμας και μέλλον να λειτουργήση βαθμιαίως. Του Πανεπιστημίου τούτου η καλή οργάνωσις και τας Νέας Χώρας θα ωφελήση και την επιστημονικήν παρ’ ημίν δράσιν θα προαγάγη, συντελούσα εμμέσως εις την βελτίωσιν και του εν Αθήναις Πανεπιστημίου…», είχε δηλώσει από το βήμα της Βουλής στις 24 Μαρτίου 1924.

Ο ιδρυτικός νόμος του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης ψηφίστηκε τελικά στις 5 Ιουνίου 1925 από την τότε Συντακτική Συνέλευση και δημοσιεύθηκε στην Εφημερίδα της Κυβερνήσεως στις 22 Ιουνίου 1925. Το Πανεπιστήμιο άρχισε να λειτουργεί το 1926, με πρώτο πρόεδρο του πρυτανικού συμβουλίου τον Γεώργιο Xατζηδάκι, κατόπιν τον Χρίστο Tσούντα και το 1927 – 1928 τον Ιωάννη Σωτηριάδη.

Στις αρχικές προθέσεις των ιδρυτών του Πανεπιστημίου ήταν η ανάπτυξη των θετικών επιστημών, ο συγχρονισμός της εκπαίδευσης με βάση τις εθνικές, κοινωνικές και οικονομικές ανάγκες της εποχής και η ανάπτυξη των βόρειων επαρχιών. Ωστόσο, πρώτη Σχολή ήταν η Φιλοσοφική (έναρξη μαθημάτων τον Νοέμβριο του 1926), που στεγάστηκε αρχικά στη Βίλα Αλλατίνι και την επόμενη χρονιά στο μέγαρο της οδού Εθνικής Αμύνης, που επισκευάσθηκε και, αργότερα, επεκτάθηκε με την προσθήκη και τρίτου ορόφου. Σήμερα αποτελεί το ιστορικό κτίριο του Πανεπιστημίου και στεγάζει ένα μέρος μόνο της Φιλοσοφικής Σχολής.

Το 1937, το ίδρυμα επισκέφτηκε ο δικτάτορας Ιωάννης Μεταξάς, ο οποίος στην αντιφώνησή του ήταν απόλυτα σαφής για τις προθέσεις του: «Κύριε πρύτανη, το Πανεπιστήμιό σας είναι μαλλιαροκομμουνιστικό ίδρυμα! Κάντε το πρώτα εθνικό και μετά θα έχετε όλη μου τη συμπαράσταση» και μάλιστα διαβεβαίωσε ότι θα παράσχει κάθε υποστήριξη, προκειμένου «να εξαλειφθή η γενική αντίληψις ότι […] ήτο μέχρι τούδε φυτώριον αντεθνικών ψυχών και κομμουνιστικών ιδεών»!

ΣΤΗΝ ΚΑΤΟΧΗ

Κατά τη διάρκεια της Κατοχής οι Γερμανοί είχαν επιτάξει σχεδόν όλες τις αίθουσες και τις εγκαταστάσεις του Πανεπιστημίου. Τα μαθήματα γίνονταν στους πιο απίθανους χώρους και χρόνους: στην Εύξεινο Λέσχη, όπου οι φοιτητές περίμεναν να καθαριστούν τα τραπέζια του μπακαρά, για να αρχίσουν τα μαθήματά τους, ή σε έναν κινηματογράφο στην Ανω Πόλη, που το απόγευμα πρόβαλλε ταινίες για τους Γερμανούς, αλλά το πρωί μέχρι τις 12 το μεσημέρι μετατρεπόταν σε διδακτήριο.

 ΤΟ ΟΝΟΜΑ

Το 1954 μετονομάστηκε σε Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης (με πρόταση του τότε πρύτανη Μαρίνου Σιγάλα). Τις δεκαετίες του ’60 και ’70 ήρθε η γιγαντιαία ανάπτυξη των εγκαταστάσεών του στο κέντρο της Θεσσαλονίκης, η σύσταση νέων σχολών και τμημάτων και η εκρηκτική αύξηση του αριθμού των φοιτητών. Καθηγητές και φοιτητές συμμετείχαν σε δράσεις κατά της χούντας. Στα χρόνια της Μεταπολίτευσης το ΑΠΘ βρήκε τον βηματισμό του και αναδείχθηκε σε ένα σύγχρονο πανεπιστήμιο, το μεγαλύτερο της χώρας.