Είχε κολλήσει τη Μεγάλη Γρίπη. Λίγους μήνες νωρίτερα, στη γαλλική Βουλή, ο βουλευτής Σασέν μιλά για τον κίνδυνο μετάδοσης από τον συνωστισμό στα βαγόνια του μετρό και ρωτά «αν είναι δυνατό να εξασφαλίσουν οι αρμόδιες εταιρίες την απολύμανση των βαγονιών και την κυκλοφορία μεγαλύτερου αριθμού συρμών».

Πρόκειται για μία μικρή αλλά ενδεικτική εικόνα από την ιστορία μιας εκατόμβης που τα θύματά της ήταν τουλάχιστον δύο φορές περισσότερα από εκείνα του Μεγάλου Πολέμου και η οποία χτύπησε τον κόσμο σε τρία κύματα, περνώντας τα σύνορα μαζί με τα στρατεύματα, τα τρένα και τα πλοία. Ωστόσο, όταν βομβαρδίζεται το Παρίσι, γράφει ο ιστορικός και γεωγράφος Φρεντί Βινέ, ποιος να προσέξει ότι η Γαλλία βήχει;

ΣΤΟ ΒΙΒΛΙΟ ΤΟΥ «Η Μεγάλη Γρίπη του 1918» (εκδόσεις «Μεταίχμιο»), που μόλις κυκλοφόρησε στην Ελλάδα, ο καθηγητής στο πανεπιστήμιο του Μονπελιέ, επιχειρεί μία χαρτογράφηση της λεγόμενης ισπανικής γρίπης και μία αποτίμηση της αντιμετώπισής της, των συνεπειών και της θέσης που κατέλαβε στη συλλογική μνήμη.

 «Η ισπανική γρίπη του 1918-1919 προκάλεσε εκ νέου το ενδιαφέρον, καθώς η κλινική εικόνα των δύο ασθενειών είναι παρόμοια: Κεφαλαλγίες, πυρετός, αίσθηση μεγάλης κόπωσης, όπως και επιπλοκές του αναπνευστικού, στις πιο βαριές περιπτώσεις. Η σύγκριση προκύπτει λόγω του πανδημικού χαρακτήρα και των δύο. Ο κορονοϊός, καθώς και ο ιός της γρίπης απλώθηκαν σε ολόκληρο τον κόσμο μέσα σε λίγους μήνες. Η παγκοσμιοποίηση δεν γεννήθηκε τον 21ο αιώνα…», σημειώνει ο Βινέ και δεν μπορούμε παρά να τον ρωτήσουμε:

Πώς είναι δυνατόν να ξεχάσαμε μία τέτοια θανατηφόρα επιδημία;

«Ο κόσμος ήταν επικεντρωμένος στις τελευταίες στιγμές του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου. Δεν θα αμαυρώσουμε τη νίκη για μία θλιβερή γρίπη!», απαντά στον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής και συνεχίζει: «Δεν ταίριαζε, επίσης, με τις ανακοινώσεις της ιατρικής ελίτ, η οποία μετά τον Παστέρ και τον Κοχ είχε υποσχεθεί το τέλος των πανδημιών με τον εμβολιασμό, την απολύμανση και την καλή υγιεινή. Και, τελικά, για να μείνει ένα γεγονός στην Ιστορία πρέπει να έχει γεωγραφικά όρια, τόπους μνήμης, ήρωες και επετείους. Για τη Μεγάλη Γρίπη δεν υπήρχε τίποτα από αυτά. Ούτε αρχή και τέλος ούτε ήρωες ούτε εμβληματικοί τόποι, μόνο θύματα. Λίγες χώρες, όπως ο Καναδάς και η Νέα Ζηλανδία, τίμησαν τους νοσηλευτές και τους γιατρούς τους. Ετσι, η ανάμνησή της παρέμεινε αδρανής στο συλλογικό ασυνείδητο».

Και επανήλθε για να μας διδάξει για τον Covid-19;

«Στις αρχές του Covid-19 έδωσα πολλές συνεντεύξεις σε γαλλικά Μέσα, καθώς γνωρίζαμε πολύ λίγα για τον κορονοϊό και χρειαζόμασταν ένα σημείο αναφοράς. Γρήγορα συνειδητοποίησα ότι οι δύο πανδημίες εμπλουτίζουν η μία την άλλη. Καταλαβαίνεις πλέον γιατί το 1918 οι Αρχές δεν αποφάσισαν lockdown, αφού τα κράτη, ήδη πληγωμένα από τον πόλεμο, δεν θα μπορούσαν να αντέξουν άλλο ένα -και μάλιστα τέτοιο- τραύμα. Επιπλέον, πιστεύω ότι πρέπει να ξανασκεφτούμε την έννοια του “κύματος” για τη Μεγάλη Γρίπη. Είναι κάτι πιο πολύπλοκο από τα τρία κύματα που συνήθως αναγνωρίζουμε κατά τη διάρκεια της Μεγάλης Γρίπης. Το κύμα του Σεπτεμβρίου-Νοεμβρίου 1918 ήταν δυνατό σε κρούσματα και θανάτους. Αλλά μετά η επιδημία συνέχισε “σχεδόν σιωπηρά” για αρκετούς μήνες μέχρι το καλοκαίρι του 1919. Αυτό ήταν, προφανώς, το πρώτο βήμα για την εποχικοποίησή της».

Ενας από τους λόγους που η Μεγάλη Γρίπη έμεινε γνωστή ως ισπανική ήταν επειδή τα κράτη ήθελαν να αποποιηθούν την προέλευσή της. Ηταν μια πολιτική αντίδραση, όπως από τον Τραμπ που μιλά για κινεζική γρίπη;

«Το όνομα προήλθε από τις ισπανικές εφημερίδες που εντόπισαν γρήγορα το γεγονός. Η “EL SOL” αναφέρεται σε αυτή στις 22 Μαΐου 1918, όταν ο βασιλιάς Αλφόνσος ΙΓ’ και οι υπουργοί του νόσησαν. Στην Ευρώπη οι εφημερίδες, λογοκριμένες λόγω πολέμου, δεν ασχολούνται πολύ. Αλλωστε, στις εμπόλεμες χώρες η γρίπη έρχεται πάντα από τον εχθρό. Τον Ιούνιο 1918 στη Γαλλία οι εφημερίδες μιλούν για τη γερμανική γρίπη και στη Γερμανία για τη γρίπη της Φλάνδρας. Τελικά, ο όρος “ισπανική” καθιερώνεται. Δεν είναι το αποτέλεσμα μιας πολιτικής απόφασης, αν και είναι αλήθεια ότι η ονομασία βόλευε ιδιαίτερα τις χώρες που πολεμούσαν. Πάντα το κακό έρχεται από τους άλλους».

Το μεγάλο δίλημμα

Στο βιβλίο ο Βινέ περιγράφει μία λεπτομέρεια που δεν είναι λεπτομέρεια. Οι Αμερικανικές Σαμόα στον Νότιο Ειρηνικό, υπό την ηγεσία του κυβερνήτη Πόιερ, εφαρμόζουν αυστηρή καραντίνα στα πλοία που επιχειρούν να προσεγγίσουν. Στις Δυτικές Σαμόα, ο υφυπουργός Λουί Μουριέ ανακοινώνει περιορισμό εντός διαμερίσματος, αλλά υποκύπτοντας στις πιέσεις διορθώνει ως εξής: «Στην παράγραφο 2 […] να αντικατασταθεί η έκφραση “όπως ένα διαμέρισμα” με την ακόλουθη: “όπως μια δημοτική περιφέρεια”». Οι Αμερικανικές Σαμόα πέρασαν στην Ιστορία με μηδέν θανάτους, οι γειτονικές Δυτικές Σαμόα με το παγκόσμιο ρεκόρ θνησιμότητας.

Το μεγάλο, λοιπόν, ερώτημα είναι η επιλογή που κάνουν οι ηγέτες ανάμεσα στη διάσωση της οικονομίας ή την προστασία της δημόσιας Υγείας όπως έκανε η Ελλάδα. Γιατί είναι τόσο δύσκολο;

«Η ζωή μας είναι γεμάτη τέτοια διλήμματα. Ποιο είναι πιο επικίνδυνο; Να αρρωστήσεις βαριά ή να χάσεις τη δουλειά σου; Η οικονομική ή η υγειονομική κρίση; Ισως ο Covid-19 να μπορούσε να αντιμετωπιστεί χωρίς lockdown, αλλά θα έπρεπε ο πληθυσμός να είναι εγκαίρως προετοιμασμένος. Κάποιες ασιατικές χώρες, όπως η Κορέα και η Ταϊβάν, ήταν έτοιμες λόγω κουλτούρας, αλλά και από την εμπειρία του SARS. Η Ευρώπη δεν ήταν προετοιμασμένη για μία πανδημία. Επρεπε να εκπαιδευτούν οι πολίτες να αποφεύγουν τις χειραψίες, να φορούν μάσκα, να πλένουν συχνά τα χέρια τους. Οι άνθρωποι είχαν όμως ξεχάσει την “κουλτούρα της επιδημίας”».

Πώς κρίνετε την αντίδραση της Ευρωπαϊκής Ενωσης;

«Η αντίδραση της Ε.Ε ή μάλλον η μη αντίδρασή της έχει δεχθεί αρκετή κριτική. Κατ’ αρχάς, η Υγεία δεν ανήκει στο πεδίο αρμοδιοτήτων της. Είναι υπόθεση καθενός κράτους ξεχωριστά. Δεύτερον, η κρίση απαιτεί γρήγορες αποφάσεις σε τοπικό επίπεδο, διότι η επιδημία δεν χτυπά την ίδια στιγμή παντού, όπως έκανε η οικονομική κρίση. Η επιδημία ξεκίνησε στην Ιταλία, συνεχίστηκε στην Ισπανία, μετά στη Γαλλία, στο Ηνωμένο Βασίλειο… Οπότε, είναι δύσκολο να παρθούν κοινές αποφάσεις. Επιπλέον, χτύπησε την εποχή που η Ε.Ε ήταν αδύναμη λόγω των πρόσφατων εκλογών, του Brexit, της χαλάρωσης του γαλλο-γερμανικού άξονα. Η Ευρώπη δεν είναι ινστιτούτο διαχείρισης κρίσεων. Από την άλλη, η Ε.Ε μπορεί να υποστηρίξει την αντιμετώπιση της κρίσης, παρέχοντας εξοπλισμό, τεστ, μάσκες, μειώνοντας το οικονομικό κόστος και συντονίζοντας αποφάσεις, όπως το άνοιγμα των συνόρων, αλλά στο τέλος της ημέρας οι αποφάσεις είναι εθνική υπόθεση».

Στο βιβλίο σας επιστρέφετε διαρκώς στις προσωπικές ιστορίες. Γιατί;

«Ακόμα και σήμερα, όταν δίνω ομιλίες, έρχεται κόσμος και μου λέει την ιστορία του. Μία κυρία μού είπε για τη μητέρα της, που νόσησε όταν ήταν 11 ετών, αλλά τελικά επιβίωσε. Στη δική μου οικογένεια, ο αδελφός του παππού μου πέθανε από τη γρίπη, αλλά είχε διαγραφεί από την οικογενειακή μνήμη. Αυτός είναι ένας από τους λόγους που με ώθησαν να γράψω το βιβλίο. Η μνήμη της γρίπης κοιμάται στο υποσυνείδητό μας και ξυπνά όταν μια πανδημία χτυπά τις κοινωνίες μας».

Οι διάσημοι και οι ανώνυμοι (απόσπασμα)

 «Στη συλλογική μνήμη επικρατούσε για καιρό η εντύπωση πως ο θάνατος του Απολινέρ ήταν επακόλουθο του τραύματός του στον πόλεμο, το οποίο απαθανάτισε στις γκραβούρες του ο Πικάσο. Το όνομα του άντρα με τον επίδεσμο στο κεφάλι βρίσκεται, μάλιστα, σκαλισμένο στους τοίχους του Πανθέου: “Επεσε υπέρ πατρίδος”. Τελικά, όμως, αποτελεί σύμβολο αυτής της επιδημίας, που βρισκόταν στην κορύφωσή της τον Οκτώβριο του 1918. […] Ο Μεγάλος Πόλεμος έχει τους ήρωές του. Θα μπορούσε μήπως να έχει και η ισπανική γρίπη ήρωες; Θα ήταν γελοίο κάτι τέτοιο. Δεν υπάρχουν ήρωες της γρίπης».

«[…] Μόλις έναν μήνα μετά τον Απολινέρ, στις 2 Δεκεμβρίου 1918, είναι η σειρά του Εντμόν Ροστάν, του διάσημου συγγραφέα του Συρανό ντε Μπερζεράκ, να υποκύψει στον φοβερό ιό. […] Ο Σίγκμουντ Φρόυντ χάνει τη μεγάλη κόρη του, Σοφία, το 1920, κατά τις τελευταίες επανεμφανίσεις της γρίπης ήταν μόλις 27 ετών. Παρομοίως για τον Ανατόλ Φρανς και την κόρη του, Σουζάν».  

«[…] Ωστόσο, το κύμα αυτό δεν πήρε μαζί του και τόσο πολλές διασημότητες αν λάβουμε υπόψη μας τους περίπου 50 εκατομμύρια θανάτους που υπολογίζεται ότι προκάλεσε σε ολόκληρο τον κόσμο. Επληξε κυρίως τους νέους ενήλικες που δεν ήξεραν ποιο μέλλον τούς περίμενε, αν είχαν κάποιο μέλλον. Ο Πολ Λεοτό, που μαθαίνει στις 11 Νοεμβρίου την είδηση του θανάτου του Απολινέρ, λέει πως συγκλονίστηκε και γράφει στο ημερολόγιό του: “Ηταν προορισμένος για να γίνει κάποιος”».

Από την έντυπη έκδοση