Θα ήταν ίσως παράδοξο να σκεφθεί κανείς ότι οι Παραστατικές Τέχνες, δηλαδή το θέατρο, ο χορός, η μουσική, η όπερα, θα μπορούσαν να αποτελέσουν ένα ευρύ και γόνιμο και πεδίο για τη σύγχρονη επιστημονική έρευνα. Εδώ και αρκετά χρόνια, μία ελληνική ερευνητική ομάδα, με επικεφαλής την επίκουρη καθηγήτρια του Τμήματος Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου, Έλενα Παπαλεξίου, επιτελεί αξιοζήλευτο ερευνητικό έργο στο εξωτερικό, έχοντας ήδη ολοκληρώσει την τιτάνια εργασία της συγκρότησης και τεκμηρίωσης του αρχείου του διεθνούς ακτινοβολίας κορυφαίου σκηνοθέτη του θεάτρου, Romeo Castellucci, ο οποίος για άλλη μία χρονιά θα φιλοξενηθεί στο εφετινό Φεστιβάλ Αθηνών με την παράσταση Η καινούργια ζωή, από τις 6-9 Ιουλίου στην Πειραιώς 260. Χάρη στην εργασία της ομάδας, το αρχείο αυτό ανακηρύχθηκε το 2015 εθνική ιστορική συλλογή εξέχουσας σημασίας. Έκτοτε η ερευνητική ομάδα συνεχίζει τη δράση της σε ευρωπαϊκό επίπεδο συμμετέχοντας σε δύο φιλόδοξα ευρωπαϊκά ερευνητικά έργα του Προγράμματος «Δημιουργική Ευρώπη», το CREARCH και το ARGOS, ενώ συνδέεται και με το μεγάλου μεγέθους ευρωπαϊκό έργο Time Machine.

Mε την Έλενα Παπαλεξίου είχαμε μια ενδιαφέρουσα συνομιλία για όλα τα παραπάνω:

Υπό τη δική σας διεύθυνση υλοποιείται από την ελληνική ερευνητική ομάδα ARCH, το ερευνητικό έργο Το Αρχείο του Romeo Castellucci και της Socìetas Raffaello Sanzio. Σε ποια κατάσταση είναι το αρχείο σήμερα;

Εργαζόμαστε για το αρχείο Castellucci από το 2012 και σήμερα, μετά από επτά και πλέον έτη επίπονης εργασίας, το έχουμε πλήρως συγκροτήσει, ταξινομήσει και καταγράψει, ενώ έχουμε ψηφιοποιήσει πάνω από 200.000 τεκμήρια. Πρόκειται για ένα σημαντικό επίτευγμα στο πεδίο της αρχειακής έρευνας και της μελέτης των παραστατικών τεχνών, αν σκεφθεί κανείς τις αντιξοότητες που αντιμετωπίσαμε: χιλιομετρική απόσταση, μεταφορά εξοπλισμού και υλικού από την Ελλάδα στην Ιταλία, γραφειοκρατία, κ.α. Σχεδιάσαμε και πραγματοποιήσαμε δεκάδες ερευνητικές αποστολές μέσω των οποίων αποκτήσαμε πολύτιμη εμπειρία στην αρχειακή έρευνα και πολιτιστική τεκμηρίωση σε ευρωπαϊκό επίπεδο. Καταφέραμε να δημιουργήσουμε ένα αρχείο-πρότυπο στο πεδίο των σύγχρονων παραστατικών τεχνών. Χάρη στην πολυετή και συστηματική  εργασία  μας, το υπουργείο Πολιτισμού της Ιταλίας ανακήρυξε το 2015 το Αρχείο του Romeo Castellucci και της Socìetas Raffaello Sanzio, ως «ιστορικό αρχείο εξέχουσας πολιτιστικής σημασίας». Το Αρχείο σήμερα αποτελεί πόλο έλξης ερευνητών και καλλιτεχνών, παρά το γεγονός ότι τελεί υπό επεξεργασία.

Πόσο στοχεύετε σε μια πανευρωπαϊκή γεφύρωση του Αρχείου και πώς υλοποιείτε αυτόν τον στόχο μέσα από ευρωπαϊκά προγράμματα;

Είναι αλήθεια ότι η εργασία μας στο Αρχείο Castellucci κέντρισε το ενδιαφέρον και άλλων ευρωπαϊκών φορέων, οι οποίοι μας πρότειναν συνεργασίες. Θα συμφωνήσω μαζί σας ότι έχει επιτευχθεί μία πανευρωπαϊκή σύζευξη του Αρχείου, αρχικά μέσω της συμμετοχής μας στο Διεθνές Κέντρο Αρχειακής Έρευνας ICARUS που εδρεύει στη Βιέννη αλλά και στη συνέχεια μέσω του ευρωπαϊκού έργου CREARCH: Δημιουργικά Ευρωπαϊκά Αρχεία ως Καινοτόμες Εστίες Πολιτισμού, το οποίο εντάσσεται στο Πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη» 2018-2021. Το CREARCH προέκυψε από τη σύμπραξη του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με τρεις ακόμη φορείς από την Ιταλία, την Κροατία και την Ολλανδία. Στοχεύει στην ανάπτυξη ενός ευρωπαϊκού δικτύου καινοτόμων πολιτιστικών αρχείων και την αξιοποίηση και προβολή της ιστορικής μνήμης που φυλάσσεται στα αρχεία αυτά, μέσω της διαδραστικής επικοινωνίας, της διαμεσικής αφήγησης, της ψηφιακής τεχνολογίας και των παραστατικών τεχνών. Προσδοκώμενο αποτέλεσμα της εργασίας αυτής θα είναι η αύξηση της προσβασιμότητας των αρχείων και η προσέλκυση ενός ευρύτερου κοινού σε αυτά. Η ερευνητική ομάδα του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου έχει ως αποστολή την ανάδειξη σημαντικών ελληνικών και ευρωπαϊκών αρχείων, ανάμεσα στα οποία το Αρχείο Ελληνικής Μουσικής της Μεγάλης Ελληνικής Μουσικής Bιβλιοθήκης «Λίλιαν Βουδούρη» που στεγάζεται στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, το Ιστορικό Αρχείο Αργολίδας (Ναύπλιο), καθώς και το ιταλικό αρχείο της Socìetas Raffaello Sanzio (Τσεζένα).

Παράλληλα είστε και επίκουρη καθηγήτρια θεατρολογίας στο Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου. Πώς αξιοποιείται η εμπειρία που έχετε αποκομίσει από τις ερευνητικές σας δραστηριότητες στο Πανεπιστήμιο;

Το Τμήμα Θεατρικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου παρουσιάζει ένα εξαιρετικά δυναμικό ερευνητικό προφίλ τα τελευταία χρόνια, καθώς διαχειρίζεται σημαντικά ευρωπαϊκά ερευνητικά προγράμματα και συμμετέχει σε ευρωπαϊκά ερευνητικά δίκτυα πρώτης γραμμής. Είναι το μόνο ελληνικό πανεπιστημιακό τμήμα το οποίο συμμετέχει στο πρόγραμμα «Δημιουργική Ευρώπη 2018-2021», και μάλιστα με δύο ερευνητικά έργα. Πιστεύω ότι χάρη σε ερευνητικές δράσεις, όπως αυτές που περιγράψαμε, τείνει να γίνει πλέον συνείδηση και στην Ελλάδα ότι το πεδίο των παραστατικών τεχνών συμπλέει δημιουργικά με την έρευνα και την επιστήμη.

Για να αναφέρω πιο συγκεκριμένα στοιχεία, οι φοιτητές και οι φοιτήτριές μας στο Τμήμα Θεατρικών Σπουδών έχουν τη δυνατότητα να ενταχθούν σε ερευνητικές ομάδες και να επιτελέσουν εργασίες πολιτιστικής τεκμηρίωσης, αποκομίζοντας έτσι πολύτιμη ερευνητική εμπειρία – πρόκειται για κάτι που ήδη συμβαίνει εδώ και αρκετά χρόνια με πολύ ενθαρρυντικά αποτελέσματα. Παράλληλα μπορούν να εκπονήσουν Πρακτική Άσκηση επ’ αμοιβή σε κάποιον από τους συνεργαζόμενους ερευνητικούς φορείς, ζώντας και αποκτώντας εμπειρία σε μία άλλη ευρωπαϊκή χώρα. Επίσης, στους δύο κύκλους ειδίκευσης, δηλαδή σε μεταπτυχιακό και διδακτορικό επίπεδο, έχουν ενταχθεί νέα ερευνητικά αντικείμενα, όπως η Γενετική Θεατρολογία, μέσω των οποίων οι νέοι και νέες επιστήμονες έρχονται σε επαφή με την πρόοδο της έρευνας στο πεδίο των παραστατικών τεχνών και αποκτούν εποπτεία των πλέον πρόσφατων εξελίξεων σε διεθνές επίπεδο.

Μιλήστε μας για τη συμμετοχή σε προγράμματα όπως το Argos; Περί τίνος πρόκειται και πως θα υλοποιηθούν;

Το ARGOS ή πιο σωστά Άργος, στα ελληνικά –θα το εξηγήσω όμως παρακάτω– με υπότιτλο Δημιουργικές Δράσεις και Σταυροδρόμια Δυναμικών Συνεργασιών – Παραστατικές Τέχνες, είναι μία συνεργασία του Πανεπιστημίου Πελοποννήσου με το Πανεπιστήμιο της Ρέννης, το Πανεπιστήμιο της Λίλλης, το Πανεπιστήμιο της Λισσαβώνας και το Πανεπιστήμιο της Αμβέρσας. Στο έργο συμπράττουν διεθνώς διακεκριμένοι καλλιτέχνες του θεάτρου, θεατρικά σχήματα και οργανισμοί. Το έργο Άργος εμπνέεται το όνομά του από την ελληνική μυθολογία και αναφέρεται στον πανόπτη Άργο, τον άγρυπνο τερατόμορφο γίγαντα με τα εκατό μάτια και την πανοραμική όραση. Έτσι και το έργο Άργος, φιλοδοξεί να λειτουργήσει ως ένα ευρωπαϊκό πολυ-παρατηρητήριο στο οποίο τα βλέμματα των ερευνητών, των καλλιτεχνών και των θεατών της σύγχρονης σκηνικής τέχνης συναντώνται και καλύπτουν περιμετρικά το ευρύ οπτικό πεδίο της καλλιτεχνικής δημιουργίας. Πιο συγκεκριμένα, θα διοργανωθούν πέντε πειραματισμοί σε πέντε διαφορετικούς χώρους δημιουργίας (σε Πορτογαλία, Ελβετία, Ιταλία, Γαλλία και Λίβανο). Τα μέλη της ερευνητικής ομάδας θα συμμετάσχουν σε αυτούς με ποικίλους τρόπους, είτε βιωματικά, διά ζώσης, είτε με τη διαμεσολάβηση σύγχρονων τεχνολογικών μέσων, όπως η επαυξημένη πραγματικότητα.

Παράλληλα συνδέεστε και με το εμβληματικό ευρωπαϊκό έργο Time Machine, το οποίο θα λειτουργεί ως Google του παρελθόντος και θα μας προσφέρει ταξίδια στον ιστορικό χρόνο. Μιλήστε μας για αυτό.

Το μεγάλης κλίμακας – “Flagship” ευρωπαϊκό ερευνητικό έργο Η Μηχανή του Χρόνου έχει σχεδιαστεί για να συστρατεύσει ευρωπαϊκά ερευνητικά ιδρύματα, ερευνητές και επιχειρήσεις σε ένα καινοτόμο εγχείρημα το οποίο τοποθετείται στην αιχμή της υπολογιστικής επιστήμης και της ψηφιακής τεχνολογίας: να ανασυνθέσει τη μακρά και πολυπολιτισμική ιστορία της Ευρώπης. Η Μηχανή του Χρόνου είναι τέκνο της «ψηφιακής επανάστασης» ‒ μεταχειρίζομαι έναν όρο σύγχρονο για να προσδιορίσω την έκρηξη της ψηφιακής πληροφορίας και τον πολλαπλασιασμό των ψηφιακών διαύλων στην εποχή μας. Η συνεχής εξόρυξη νέων γνώσεων θα έχει και ένα σημαντικό αντίκρισμα στην αγορά, καθώς αναμένεται να δημιουργήσει νέα επαγγέλματα, νέες υπηρεσίες και νέα προϊόντα που θα επηρεάσουν την εκπαίδευση, την πολιτιστική κληρονομιά και τις δημιουργικές βιομηχανίες.

Επομένως, στο φιλόδοξο και εντυπωσιακό αυτό έργο υπάρχει και ελληνική συμμετοχή;

Το Πανεπιστήμιο Πελοποννήσου (Τμήμα Θεατρικών Σπουδών) είναι ένας από τους ελληνικούς συνεργαζόμενους φορείς. Έχω την τιμή να είμαι η εθνική εκπρόσωπος της Ελλάδας στο συναρπαστικό αυτό έργο, στο οποίο συμμετέχουν και άλλοι εξέχοντες ελληνικοί ερευνητικοί φορείς, όπως ο «Δημόκριτος», το Εθνικό Κέντρο Τεκμηρίωσης, το ΕΚΠΑ, το ΑΠΘ, το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής, το Ιόνιο Πανεπιστήμιο, το Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης. Ευχή μας είναι το έργο αυτό, το οποίο αποτελεί μία τεράστια επιστημονική επένδυση με οικονομικό, κοινωνικό και πολιτιστικό αντίκτυπο, να αναπτυχθεί και να ενισχυθεί περαιτέρω σε ευρωπαϊκό επίπεδο, με τη μορφή «Σύμπραξης» / Partnership των κρατών-μελών και, ως εκ τούτου, την απαραίτητη συμβολή της ελληνικής πολιτείας.

Επομένως η Ευρώπη προσφέρει ευκαιρίες χρηματοδότησης σε φορείς που έχουν αποδείξει την αξία τους;

Μας προσφέρει πρωτίστως τη δυνατότητα δικτύωσης με άλλους επιστημονικούς φορείς, με στόχο την ανταλλαγή εμπειριών και γνώσεων και τη σύμπραξη σε ερευνητικά έργα μεγάλης εμβέλειας. Για να εστιάσουμε στον χώρο της έρευνας των ανθρωπιστικών επιστημών και των τεχνών, θα πρέπει να υπογραμμίσουμε ότι το 2014 η πολιτιστική κληρονομιά αναγνωρίστηκε από το Συμβούλιο της Ευρώπης ως ευρωπαϊκός στρατηγικός πόρος αειφορίας, ενώ το 2018 ανακηρύχθηκε Ευρωπαϊκό Έτος Πολιτιστικής Κληρονομιάς. Ο πολιτισμός συνιστά ένα από τα πολυτιμότερα περιουσιακά στοιχεία της Ευρώπης και δύναται να αποτελέσει μοχλό ώθησης προς την ανάπτυξη. Η υποστήριξη ερευνητικών δράσεων με αντικείμενο τη διάσωση, διάχυση και περαιτέρω αξιοποίηση του πολιτιστικού πλούτου διατηρεί την Ευρώπη στην κυρίαρχη θέση της ως κορυφαίου διεθνούς παράγοντα στον τομέα του πολιτισμού και του δημιουργικού περιεχομένου. Επομένως η χώρα μας, η Ελλάδα, καλείται, στο πεδίο αυτό, να διαδραματίσει πρωταγωνιστικό ρόλο. Γι’ αυτό και το βλέμμα των Ελλήνων ερευνητών οφείλει να στρέφεται προς τα έξω, μακριά από την τροχοπέδη της εσωστρέφειας και απομόνωσης. Για να ευοδωθεί όμως αυτό, είναι επιτακτική ανάγκη να εξαλειφθούν νοοτροπίες και πρακτικές που μαστίζουν τον ελληνικό χώρο της έρευνας, με σοβαρότερες τη γραφειοκρατία, την έλλειψη κινήτρων και υποστήριξης και τις αλλεπάλληλες αλλαγές στη νομοθεσία.

Υπάρχουν άλλα που θα θέλατε να θίξετε σχετικά με την Έρευνα στο πεδίο των Παραστατικών Τεχνών και το μέλλον της;

Θα ήθελα να εξελίξω τη Γενετική Έρευνας των Παραστατικών Τεχνών με ψηφιακά μέσα. Ο κλάδος αυτός εστιάζει, όχι μόνο στο σκηνικό αποτέλεσμα (την παράσταση), αλλά πρωτίστως στη διαδικασία της δημιουργίας της. Όπως πολύ εύστοχα είχε τονίσει ο Γκαίτε, «δεν μπορούμε να γνωρίσουμε τα έργα τέχνης όταν τα βλέπουμε μόνο ολοκληρωμένα, πρέπει να τα έχουμε γνωρίσει και εν τω γεννάσθαι».

Με την ερευνητική μας ομάδα, εδώ και τρία χρόνια, έχουμε επικεντρωθεί στην ψηφιακή απεικόνιση της καλλιτεχνικής δημιουργίας, και μάλιστα αναπτύσσουμε ένα πρότυπο ψηφιακής οπτικοποίησης. Όταν παρουσιάσαμε τα πρώτα ερευνητικά αποτελέσματα σε διεθνή συνέδρια, έγινε αντιληπτό ότι η χρήση των ψηφιακών εργαλείων ανοίγει νέους δρόμους στη γενετική έρευνα των παραστατικών τεχνών, καθώς και στη διάχυση της παραγόμενης γνώσης. Η προσέγγιση αυτή δύναται να δημιουργήσει πολυμορφικά πρότυπα μεταξύ διαφορετικών επιστημονικών περιοχών, όπως οι σπουδές στις παραστατικές τέχνες, η αρχειονομία, οι ψηφιακές ανθρωπιστικές επιστήμες και πολιτισμικές σπουδές, η φιλοσοφία, η ανθρωπολογία, η κοινωνιολογία κ.ά. 

Προσδοκούμε ότι η εργασία μας θα συμβάλει στην αναβάθμιση της ερευνητικής μεθοδολογίας των σπουδών στις Παραστατικές Τέχνες και στην οικοδόμηση μεγάλης κλίμακας συνεργασιών, μεταξύ επιστημόνων, ερευνητών, καλλιτεχνών, καθώς και του ευρύτερου κοινού.