Η σημερινή θα είναι η πρώτη από πολλές, όπως αναμένεται, συνεδριάσεις της Επιτροπής, με διακηρυγμένο στόχο του υπουργείου Δικαιοσύνης να είναι η ψήφιση του νέου νομικού πλαισίου για το Κληρονομικό Δίκαιο την άνοιξη του 2025, κάτι που θα σημάνει την πρώτη ριζική αναμόρφωση του δικαίου που θα διέπει τις διαθήκες και τους κληρονόμους, μετά από περίπου 80 χρόνια.

Ηδη πάρα πολλές πιθανές πτυχές του νομοσχεδίου έχουν τεθεί στη δημόσια συζήτηση, κάποιες από τις οποίες μάλιστα έχουν αποτελέσει αντικείμενο επιστημονικού διαλόγου εδώ και πολλά χρόνια, όπως η κοινωνική ανάγκη για την αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος στους συντρόφους ζωής.

Ο δημόσιος διάλογος γύρω από το θέμα έχει προκαλέσει και έντονη κινητικότητα: συμβολαιογραφικά γραφεία, όπως άλλωστε και δικηγόροι που ασχολούνται με το κληρονομικό δίκαιο, λαμβάνουν αυξημένο αριθμό τηλεφωνημάτων από ενδιαφερόμενους που θέλουν να συντάξουν εδώ και τώρα τη διαθήκη τους, φοβούμενοι τις επικείμενες αλλαγές, αφού μεταξύ των άλλων έχει γραφτεί ως σκέψη η κατάργηση ή ο περιορισμός των ιδιόγραφων διαθηκών.

«Κατά τον μήνα Οκτώβριο στο γραφείο μας συντάχθηκαν επτά δημόσιες διαθήκες, δηλαδή όσες είχαν συνταχθεί συνολικά τους προηγούμενους εννέα μήνες. Εντός της ερχόμενης δε εβδομάδας επίκειται η σύνταξη άλλων τεσσάρων δημοσίων διαθηκών» αναφέρει η Ιωάννα-Μαρία Τσιατά, συμβολαιογράφος Πατρών.

«Δεχόμαστε τηλέφωνα από κόσμο που εκφράζει την απορία του για το τι θα συμβεί, υπάρχει μια ανησυχία που κατ’ εξοχήν εκφράζεται στους συμβολαιογράφους, γιατί αυτοί είναι καταρχάς αρμόδιοι για το θέμα των διαθηκών» τονίζει και ο Ηλίας Σιδέρης, δικηγόρος.

Μια ανησυχία η οποία προς το παρόν δεν πατά στην πραγματικότητα, αφού εκτός του ότι η Επιτροπή δεν έχει ακόμα συνεδριάσει, είναι παραπάνω από σαφές πως για όλα τα θέματα που άπτονται του Κληρονομικού Δικαίου, υπάρχουν δεύτερες και τρίτες σκέψεις προς την κατεύθυνση που θα έπρεπε να κινηθεί η αναμόρφωση.

1) Στο τραπέζι οι ιδιόγραφες και οι πλαστές

Αυτή τη στιγμή προβλέπονται οι δημόσιες και οι μυστικές διαθήκες, που κατατίθενται υποχρεωτικά σε συμβολαιογράφο, καθώς και οι ιδιόγραφες διαθήκες που μπορούν και να μην έχουν συμβολαιογραφικό τύπο. Είναι αυτές που ο κάθε πολίτης μπορεί να γράψει και να αφήσει στο σπίτι του, γράφοντας σε ένα απλό χαρτί την τελευταία του βούληση για τη διάθεση της περιουσίας του. Ακόμη και αυτές όμως πρέπει να έχουν υποχρεωτικά συγκεκριμένα στοιχεία (π.χ./ ημερομηνία), τα οποία πολλοί δεν γνωρίζουν, με αποτέλεσμα οι διαθήκες να κηρύσσονται τελικά άκυρες. Ενα ακόμη πιο σύνηθες πρόβλημα είναι οι πλαστές διαθήκες: σε πολλές περιπτώσεις, όταν οι κληρονόμοι ανακαλύπτουν ότι δεν υπάρχει διαθήκη, μοιράζουν την περιουσία όπως αποφασίσουν και συντάσσουν τη διαθήκη εκ των υστέρων. Μια λύση που βολεύει τους κληρονόμους, είναι άγνωστο όμως αν είναι σύμφωνη και με τη βούληση του κληρονομούμενου.

Ολα αυτά τα προβλήματα έχουν πέσει στο τραπέζι, μαζί όμως και με τον αντίλογο: η ιδιόγραφη διαθήκη είναι ένας πανάρχαιος θεσμός, ο οποίος δεν μπορεί να καταργηθεί εν μία νυκτί, αφού αυτό θα προκαλούσε προβλήματα και αναταραχή. Αλλωστε, υπάρχουν και περιστάσεις έκτακτες, στις οποίες ένας άνθρωπος μπορεί να νιώθει πως θέλει να αποτυπώσει την τελευταία του βούληση, αλλά δεν έχει εκείνη τη στιγμή την ευχέρεια να πάει σε συμβολαιογράφο.

Ολες αυτές οι σκέψεις απασχολούν πολλούς νομικούς, με επικρατέστερη αυτή τη στιγμή να φαίνεται μία ρύθμιση του πλαισίου και η θέσπιση κάποιων περιορισμών στις ιδιόγραφες διαθήκες και όχι η πλήρης κατάργησή τους.

2) Αναγνώριση δικαιώματος στους συντρόφους

Η αναγνώριση κληρονομικού δικαιώματος στους συντρόφους, ακόμη κι αν αυτοί δεν έχουν κάποια νομική σύνδεση με τον κληρονομούμενο, είναι ακόμη μία κομβική τομή, η οποία απασχολεί τη δημόσια συζήτηση. Στο ζήτημα είχε αναφερθεί και ο υπουργός Δικαιοσύνης Γιώργος Φλωρίδης, ο οποίος σε συνέντευξή του είχε φέρει το παράδειγμα του Σουηδού συγγραφέα Στιγκ Λάρσον: «Αυτός ζούσε με μια γυναίκα πάρα πολλά χρόνια, χωρίς γάμο και δεν μιλιόταν ούτε με τον πατέρα του ούτε με τον αδερφό του. Πέθανε ξαφνικά και τελικά δεν μπόρεσε ούτε το ελάχιστο να πάρει η γυναίκα αυτή από την τεράστια περιουσία του».

Το ζήτημα είναι βέβαιο ότι θα απασχολήσει την Επιτροπή, παρόλο που ο υπουργός έχει ξεκαθαρίσει πως τα μέλη της έχουν απόλυτη ελευθερία στο πώς θα κινηθούν. Πρόκειται επίσης για ένα ζήτημα που έχει δυσχέρειες: Ποιο είναι το χρονικό όριο πάνω από το οποίο ένας σύντροφος θα θεωρείται πως έχει «σχέση ζωής» με τον κληρονομούμενο; Θα μπορεί αυτό να αφορά και νεότερους ανθρώπους, έστω και αν διαμένουν στην ίδια στέγη; Και ακόμη, πώς θα μπορεί να αποδείξει κάποιος ότι όντως έχει μία
«σχέση ζωής» με έναν άνθρωπο; Με μάρτυρες ή μήπως με λογαριασμούς ρεύματος που δείχνει ότι έμεναν στο ίδιο σπίτι; Σύμφωνα με πληροφορίες, υπάρχουν μέλη της επιτροπής που είναι ιδιαίτερα σκεπτικοί με ένα τέτοιο θεσμό: Πώς μπορούμε να ορίσουμε κληρονομικό δικαίωμα σε έναν άνθρωπο, με τον οποίον ο κληρονομούμενος επέλεξε να μην έχει νομικό δεσμό;

3) Η σειρά στην κληρονομική διαδοχή

Ενα ζήτημα που συνδέεται με το προηγούμενο είναι οι αλλαγές στην κληρονομική διαδοχή: Το ποια δηλαδή είναι η σειρά με την οποία καλούνται οι κληρονόμοι, εάν δεν υπάρχει διαθήκη.

Σήμερα, αν δεν υπάρχει διαθήκη, η περιουσία του κληρονομούμενου πηγαίνει στα παιδιά και τα εγγόνια του. Αν αυτά δεν υπάρχουν, αυτή μοιράζεται στους γονείς και τα αδέλφια του. Στη σειρά της διαδοχής, τρίτοι καλούνται οι παππούδες, γιαγιάδες και ακολουθούν οι θείοι, τα ξαδέλφια, οι προπαππούδες κ.ο.κ., ενώ ένα ποσοστό καταλήγει πάντα στον επιζώντα σύζυγο.

Υπάρχουν φωνές στη νομική κοινότητα που αναφέρουν πως η σειρά ή τα ποσοστά πρέπει να αλλάξουν, ενώ έχει γίνει λόγος για περιορισμό του δικαιώματος των γονέων, παππούδων κ.λπ., ή ακόμη και για αποκλεισμό τους, αν αυτοί είναι άνω των 80 ετών.

Μία ηλικία την οποία πηγές της Επιτροπής χαρακτηρίζουν ως «αυθαίρετο κριτήριο», τονίζοντας πως «δεν υπάρχει τρόπος να οριστεί ένας ηλικιωμένος άνθρωπος ως ακατάλληλος να κληρονομήσει το ίδιο του το παιδί». Κατά τις ίδιες πηγές, το ηλικιακό κριτήριο είναι άκρως συζητήσιμο, ακόμη και από συνταγματικής άποψης, ενώ σημειώνεται επίσης πως η πνευματική διαύγεια ή η σωματική ευεξία ενός ανθρώπου δεν σχετίζεται απαραίτητα με την ηλικία του. Σε κάθε περίπτωση, ένας τέτοιου είδους περιορισμός ενέχει πλήθος νομικών και πραγματικών προβλημάτων, τα οποία θα απασχολήσουν τις μελλοντικές συνεδριάσεις της επιτροπής.

4) Η θεσμοθέτηση των κληρονομικών συμβάσεων

Ακόμη ένα βασικό ζήτημα που έχει τεθεί επί τάπητος είναι η θεσμοθέτηση των κληρονομικών συμβάσεων. Το να μπορεί δηλαδή ο διαθέτης να διαβουλεύεται και να συνεννοείται ελεύθερα με τους κληρονόμους του, για το ποιο κομμάτι της περιουσίας θα πάρει ο καθένας.

Αυτή τη στιγμή οι κληρονομικές συμβάσεις απαγορεύονται ολωσδιόλου, αφού κατά τη συγγραφή του νόμου θεωρούνταν αντίθετο στα χρηστά ήθη να γίνονται διαπραγματεύσεις για την περιουσία ενός ατόμου, όσο αυτός ήταν ακόμη ζωντανός, ενώ υπήρχε και η σκέψη πως θα μπορούσε να προκαλέσει προβλήματα εντός της οικογένειας.

Πλέον, η συζήτηση για τη θεσμοθέτηση των συμβάσεων είναι απολύτως ανοιχτή, με νομικούς να τονίζουν πως η διαδικασία αυτή προβλέπεται κανονικά σε άλλες χώρες, όπως στη Βρετανία.

Τα πλεονεκτήματα είναι εμφανή: Με τη διάθεση της περιουσίας κατόπιν συμφωνίας, αποφεύγονται οι μετά θάνατον συγκρούσεις και οι διαφωνίες για την πραγματική βούληση του ατόμου που κληρονομεί την περιουσία του. Μπορούν, ακόμη, οι κληρονόμοι να εκφράσουν την επιθυμία τους και να συμφωνήσουν για το ποιο κομμάτι της περιουσίας επιθυμούν.

Από την άλλη, δεν λείπουν και οι αντίστοιχες επιφυλάξεις. Μέλη της επιτροπής σκέφτονται το ενδεχόμενο να θεσμοθετηθεί ένα καθεστώς που θα ευνοεί τις ενδοοικογενειακές πιέσεις, το οποίο πρέπει σε κάθε περίπτωση να αποφευχθεί. Τονίζουν ακόμη πως πρέπει να διασφαλίζεται η αληθινή βούληση του διαθέτη, ανά πάσα στιγμή – και αυτή μπορεί να αλλάξει, αν π.χ. τσακωθεί με κάποιο κληρονόμο. «Οι διαθήκες ανακαλούνται όποτε θέλουμε. Με τις συμβάσεις πώς θα συμβεί αυτό, αν όλοι έχουν υπογράψει μία συμφωνία;» αναρωτιούνται άλλα μέλη της Επιτροπής.

Αυτή τη στιγμή, στο τραπέζι έχει πέσει και η σκέψη να θεσμοθετηθούν μεν οι κληρονομικές συμβάσεις, αλλά μόνο για άυλα αντικείμενα, όπως π.χ. προσωπικά δικαιώματα, στα οποία κατεξοχήν δημιουργείται ζήτημα κατά το διαμοιρασμό μιας περιουσίας. Τόσο αυτή η σκέψη όμως, όπως και όλες οι υπόλοιπες στις οποίες αναφερθήκαμε, θα αποτελέσουν αντικείμενο διαβουλεύσεων ανάμεσα στα μέλη της Επιτροπής, οι οποίες είναι βέβαιο πως θα είναι κοπιώδεις…