Σε ποια κατάσταση είναι σήμερα τα ταφικά μνημεία τους; Ποια ιστορία κρύβεται πίσω από την ανέγερση ή και τη φθορά τους; Τι συνέβη και «συγκατοικούν» στον ίδιο τάφο ο αγωνιστής Σπ. Μήλιος και ο ποιητής Κ. Βάρναλης; Πού βρίσκεται ο τάφος του Νικηταρά; Και, το κυριότερο, πώς μπορεί να προστατευτεί στο πέρασμα των αιώνων η ατομική, οικογενειακή και εθνική μνήμη;

Αυτά είναι μερικά μόνο από τα ερωτήματα τα οποία ανοίγει και επιχειρεί να απαντήσει η έρευνα «Από τα Οπλα στον Λόγο. Τάφοι Αγωνιστών – Τάφοι Λογοτεχνών στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών»* του Πανεπιστημίου Αθηνών, που ξεκίνησε πέρσι τον Απρίλιο και σύντομα ολοκληρώνεται. Τα μέλη της ομάδας, ο Δημήτρης Παυλόπουλος, καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο ΕΚΠΑ και ακαδημαϊκός υπεύθυνος της έρευνας, η Γεωργία Αντωνοπούλου, δρ Ιστορίας της Τέχνης, και ο Μιχάλης Γιοχάλας, υπ. δρ Ιστορίας της Τέχνης, αναζητούν τα ίχνη του χώματος και της Ιστορίας.

Διάκριση ορίων

«Βαρύνουσα ενότητα της μελέτης είναι το πλήθος των τάφων του Αγώνα και αφορά σε οπλαρχηγούς, ιερολοχίτες, φιλικούς, λόγιους, πολιτικούς. Αν και επιχειρήθηκε η κατηγοριοποίηση των εκατό και πλέον προσώπων, εν τέλει η διάκριση των ορίων αποδείχθηκε δύσκολη. Σε πολλές περιπτώσεις οι αναφερόμενοι ανέπτυξαν σύνθετη δράση, συμβάλλοντας στον Αγώνα και στη μνήμη του από περισσότερες της μίας σκοπιές. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον Μακρυγιάννη, τον Θεόκλητο Φαρμακίδη, τον Δημήτριο Καλλιφρονά», εξηγεί στον Ελεύθερο Τύπο της Κυριακής η κ. Γεωργία Αντωνοπούλου και προσθέτει: «Η έρευνα ανέδειξε πρόσωπα για τα οποία δεν γίνεται ιδιαίτερος λόγος στις μέχρι σήμερα μελέτες για το Κοιμητήριο, όπως οι Χαρμόλαος Ζηνόβιος, Μιχαήλ Τολμίδης, Αναστάσιος Ρομπότσης, Αντώνιος και Δόμνα Βισβίζη, Βάσος Μαυροβουνιώτης, Γεώργιος Λασσάνης, Ρήγας Παλαμήδης, Δημήτριος Μεντζελίδης, Ανδρόνικος Πάικος, Ανδρέας Κορομηλάς, Νικόλαος Ζαχαρίτσας, Ευστράτιος Πίσσας, Τριαντάφυλλος Λαζαρέτος κ.ά. Κάθε περίπτωση είναι μοναδική, όλες επιτρέπουν θεωρήσεις ιστορικές, γενεαλογικές, κοινωνικές, οικονομικές, πολιτικές. Στο πλαίσιο αυτό ενδιαφέρον παρουσιάζει η διάθεση χώρου “τιμής ένεκεν”. Επίσης, ενδεικτική είναι η επιχειρηματολογία που κατατίθεται στα Πρακτικά του Δημοτικού Συμβουλίου. Για παράδειγμα, ο Αντώνιος Δελενάρδος αναφέρεται ως ένα από τα τελευταία λείψανα του Αγώνα για την ανεξαρτησία, τιμημένο με αργυρό αριστείο, που όμως δεν άφησε στα παιδιά του τίποτε άλλο εκτός από την έντιμη πενία του. Οι εκάστοτε ιστορίες συμπλέουν ακόμα με την ιστορία του Κοιμητηρίου και των θεσμών. Ο χώρος, που παραμένει σε χρήση έως σήμερα, υπόκειται σε αλλαγές κατοίκων, συνόρων, πολεοδομικής και διοικητικής οργάνωσης». 

Υπάρχουν περιπτώσεις ηρώων του ’21 που αγνοούνται οι τάφοι τους;

Το εντοπισμένο σύνολο μετρά απώλειες. Σε αυτές πιστώνονται τάφοι που δεν υπάρχουν πλέον, όπως του Νικηταρά. Αν και διασώζονται μαρτυρίες ότι ο τόπος ταφής του, κατ’ επιθυμία του, ήταν πλησίον του τάφου του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη, δεν έχει βρεθεί κανένα στοιχείο που να τον υποδηλώνει. Η διαπίστωση αυτή ακολουθεί, μετά θάνατον, την τραγικότητα του αστικού βίου του. Ο «Τουρκοφάγος», που τόσο λησμονήθηκε από την Πολιτεία στα τελευταία χρόνια της ζωής του, λησμονείται και στον κοιμητηριακό τόπο. Από την άλλη, παρατηρούνται τάφοι που έχουν αλλάξει έκταση, μορφή ή ακόμα και ονοματεπώνυμο. Αναφέρουμε ενδεικτικά τον τάφο του Ανδρέα Ζαΐμη, που, χωρίς στοιχεία, ενδελεχή ιστορική έρευνα και οπωσδήποτε χωρίς πρόθεση, παραχωρήθηκε σε νέο ένοικο. Σε αποκατάσταση της μνήμης του αποφασίστηκε στη συνέχεια η διάθεση νέου χώρου, πλησίον της εκκλησίας του Αγίου Λαζάρου, όπου τοποθετήθηκε η σωζόμενη επιτύμβια πλάκα. Ενδιαφέρουσα ακόμα είναι και η περίπτωση Κολοκοτρώνη. Η σημερινή διαμόρφωση στο μνήμα της οικογένειας, αποτέλεσμα ενοποίησης ταφικών κτημάτων, αποτελεί έναν συνεκτικό τόπο προγονικής μνήμης, του Θεόδωρου, του Κολλίνου, του Γενναίου και του υστερότοκου Πάνου.

Εχουν γίνει μεταφορές οστών σε άλλα μέρη της Ελλάδας;

Τα οστά του Θεόδωρου Κολοκοτρώνη μεταφέρθηκαν τελετουργικά στην Τρίπολη το 1930. Αντίστοιχα, τα οστά του Οδυσσέα Ανδρούτσου από το 1967 βρίσκονται στην Πρέβεζα. Σημειώνονται ακόμα προσπάθειες της Πολιτείας να φιλοξενήσει στο Α’ Κοιμητήριο Αθηνών οστά ηρώων που τάφηκαν σε άλλους τόπους, όπως του Γεωργίου Καραϊσκάκη και του πρίγκιπα Υψηλάντη, προσπάθειες όμως που δεν ευοδώθηκαν.

Ποιο είναι το πιο απρόσμενο εύρημά σας;

Το 1937 ο ελεγκτής του Κοιμητηρίου σημείωνε για τον τάφο του Σπυρίδωνος Μήλιου, που πέθανε το 1880: «Ευρίσκεται εις καλήν κατάστασιν. Τον επισκέπτονται τακτικά». Σήμερα, ωστόσο, ο επισκέπτης αντικρίζει στο ίδιο σημείο τον τάφο του ποιητή Κώστα Βάρναλη, έργο του Κοσμά Ξενάκη. Ο αρχικός τάφος Μήλιου, αφού περιήλθε στη δικαιοδοσία του δήμου ως «άνευ κατιόντων», επαναδιατέθηκε τιμής ένεκεν το 1975 για την ταφή του Βάρναλη. Ετσι, με αυτήν την παράδοξη συνθήκη, τα οστά ενός αγωνιστή και ενός ποιητή συγκατοικούν. Ευτυχώς, διασώζεται η αρχική περιγραφή του τάφου.

Υπάρχει κάποια επιγραφή ή κάποιο άλλο ξεχωριστό στοιχείο που ξεχωρίζει σε κάποιον/ους τάφο/ους;

Τα περισσότερα επιγράμματα παρατηρούνται αρχαιοπρεπή και δοξαστικά. Το ίδιο και η γλυπτική, ως προσπάθεια άμεσης σύνδεσης με την αρχαιότητα. Ορισμένα από τα πλέον μεγαλοπρεπή έργα φέρουν την υπογραφή σημαντικών Νεοελλήνων γλυπτών, όπως των Μαλακατέ, Φυτάλη, Βρούτου, Φιλιππότη, Παπαγιάννη, που «εποίησαν» τη νέα νεκρόπολη των Αθηνών. Επιτύμβιες πλάκες με ανάγλυφους μαιάνδρους, ανοιχτά ειλητά, στήλες ανθεμωτές ή αετωματικές, πεσσοί, κομμένοι κίονες, βωμοί, προτομές ολόγλυφες ή ανάγλυφες, ακόμα και ολόκληροι ναΐσκοι ιωνικού ρυθμού υπηρετούν την ιδεολογική αυτή αποστολή, που βιώνεται ως μία ιστορική αναγκαιότητα.

Η ίδια κατεύθυνση ακολουθείται συνειδητά και στη γλώσσα των συμβόλων, μέσω είτε αφηγηματικών παραστάσεων, όπως της δεξίωσης ή της σπονδής, είτε αυτοτελών μοτίβων, όπως της πεταλούδας-ψυχής ή του ανεστραμμένου πυρσού. Τέλος, λιτή αλλά συμβολικά έντονη σημειώνεται η παρουσία της Ορθοδοξίας. Ο σταυρός, κατεξοχήν ταφικό σύμβολο, απαντάται στα περισσότερα μνημεία.

Εχουν εντοπιστεί προβλήματα συντήρησης/διατήρησης των μνημείων;

Η διατήρηση των μνημείων είναι ζητούμενο, εφόσον όλα υπόκεινται στη φθορά του χρόνου. Περιβαλλοντικοί παράγοντες προκαλούν διάβρωση, ζητήμα στατικότητας κ.λπ. Παρατηρούνται ακόμα αποσπάσεις, αλλά και εγκατάλειψη. Για παράδειγμα, ο σταυρός στον τάφο του φιλικού Παναγιώτη Σέκερη, πεσμένος στο έδαφος για δεκαετίες, μοιάζει να έχει «ριζώσει» πλέον εκεί. Ο ανθρώπινος παράγοντας όμως αποδεικνύεται ο πλέον αστάθμητος και επιβλαβής. Οι ζώνες των ονομάτων «ανακαινίζονται» αδόκιμα. Δημιουργούνται επιζήμιες και αντιαισθητικές πάλλευκες «ετικέτες» γραφής, που είτε διατηρούν την παλαιότερη εγχάραξη είτε, δυστυχώς, την αφανίζουν. Αξίζει ν’ αναφέρουμε πως ο ρόλος των οικείων, εφόσον υπάρχουν, είναι καταλυτικός. Των θεσμών, όμως, είναι σημαντικότερος. Ο χαρακτηρισμός των τάφων ως διατηρητέων είναι ένα μεγάλο βήμα και θέτει κανόνες. Απαιτούνται, ωστόσο, πόροι, περιοδικός έλεγχος και προγραμματισμός συστηματικών επεμβάσεων, ώστε τα διατηρητέα μνημεία να μην καταλήγουν ορφανά. Ακόμα και η καθαριότητα ή η περιποίηση της φύτευσης είναι στοργικές, ελάχιστες χειρονομίες, που βελτιώνουν την πρόσληψή μας. 

* Info

Η έρευνα εκπονείται στο πλαίσιο της δράσης «Υποστήριξη ερευνητών με έμφαση στους νέους ερευνητές – Κύκλος Β’». Εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα «Ανάπτυξη Ανθρώπινου Δυναμικού, Εκπαίδευση και Διά Βίου Μάθηση» και συγχρηματοδοτείται από το Ευρωπαϊκό Κοινοτικό Ταμείο και εθνικούς πόρους.

Α΄ Κοιμητήριο Αθηνών: «ΤΟΠΟΣ ΜΝΗΜΗΣ»

«Το Α’ Κοιμητήριο Αθηνών είναι ένας κατεξοχήν τόπος μνήμης, όπου συναντώνται η Ιστορία, η τέχνη, η φύση, το ιδιωτικό συμπλέκεται με το δημόσιο, η φήμη με την υστεροφημία, το παροδικό με το αιώνιο. Τόπος σιωπής, με ισχυρούς συμβολισμούς, θρησκευτικές, υπαρξιακές και αυτογνωσιακές προεκτάσεις είναι επιπλέον πρόσφορος σε ξεναγήσεις και ανακαλύψεις», σημειώνουν η κ. Αντωνοπούλου και ο κ. Γιοχάλας και αποκαλύπτουν πως εν μέσω περιοριστικών μέτρων, λόγω της πανδημίας, πολλοί επέλεγαν το Α’ Νεκροταφείο για τον περίπατό τους. Μάλιστα, «όσο πλησίαζε η επέτειος των διακοσίων ετών από την Επανάσταση, πλήθαιναν οι επισκέπτες που αναζητούσαν πλέον τους τάφους των αγωνιστών. Η ανάγκη έδωσε τη θέση της στη βιωματική εμπειρία. Το Α’ Κοιμητήριο Αθηνών απέκτησε καθημερινούς θαμώνες, που με τη σειρά τους γίνονται ερασιτέχνες ξεναγοί φίλων και οικείων – αυτοσχέδια, χωρίς χάρτη, χωρίς πινακίδες, χωρίς εισιτήριο».

Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής