Γράφει ο Κωνσταντίνος Ταγαράς

Το διαχρονικό ερώτημα για την ύπαρξή του δεν αφορά μόνο την προσφορά των δώρων αλλά και τη σχέση του κοκκινοφορεμένου με την άσπρη γενειάδα παππού, με την ελληνική χριστιανική παράδοση. Το Ethe Magazine του EleftherosTypos.gr αναλύουν λοιπόν ποια είναι η ιστορία του ή για να είμαστε ακριβείς η ιστορία τους.

Σήμερα θα κάνουμε ένα ξεχωριστό ταξίδι σε χώρες και πολιτισμούς, για να δούμε πώς «γεννήθηκε» ο Αϊ-Βασίλης. Ένας νέος άγιος που ενσωματώνει ιστορίες και μύθους διάφορων λαών, είναι ο Αϊ-Νικόλας που «ταξίδεψε» στον κόσμο και ταυτίστηκε με τον Οντιν των Γερμανών, τον Sinter Klaas των Ολλανδών, τον Nisse των Σουηδών, τον «πατέρα των Χριστουγέννων» των Άγγλων, τον «καλό γερο-πατέρα» των Κινέζων, τον Pere Noel των Γάλλων, ενώ κατά την επιστροφή του στον τόπο του ταυτίστηκε με τον Μέγα Βασίλειο.

Ο εκ Λυκίας ορμώμενος Άγιος

Ο ορθόδοξος Άγιος ούτε με δώρα έχει σχέση, ούτε με χιόνια και έλκηθρα. Αντίθετα, αυτά που κρατάει στα χέρια του είναι «χαρτί και καλαμάρι» και βέβαια καθόλου χρήματα. Πατρίδα του θεωρείται η βιβλική Καισάρεια της Καππαδοκίας, το σημερινό Kayseri της Τουρκίας. Ο θρύλος όμως γεννήθηκε αλλού, κοντά στο Ντεμρέ της σημερινής Νότιας Τουρκίας. Η ιστορία ξεκινάει τον 4ο αιώνα, όταν η περιοχή ήταν γνωστή ως Μύρα της Λυκίας. Αρχαία ερείπια μαρτυρούν τη σημασία της πόλης: ένα ρωμαϊκό αμφιθέατρο και λαξευτοί τάφοι στο βουνό, τόποι ταφής των πλούσιων κατοίκων.

Εκεί λοιπόν έζησε ο Νικόλαος, Επίσκοπος Μύρων, γνωστός και αγαπητός για τις καλές του πράξεις. Ο θρύλος λέει ότι ο Νικόλαος βοήθησε τρία παιδιά όταν πήγε ένας χασάπης να τα σκοτώσει για να τα πουλήσει για κρέας. Οι προσευχές του Αγ. Νικολάου ανέστησαν τα παιδιά, με αποτέλεσμα να θεωρηθεί αργότερα ο προστάτης των παιδιών.

Έγινε άγιος αμέσως μετά τον θάνατό του και η εκκλησία του Αγίου Νικολάου δεσπόζει σήμερα στο κέντρο του Ντεμρέ. Πιστοί έρχονται από όλον τον κόσμο για να προσκυνήσουν στον εορτασμό της μνήμης του το Δεκέμβριο. Ιστορίες για την καλοσύνη του Νικολάου εξαπλώθηκαν μετά τον θάνατό του. Τόσο αγαπητός ήταν που τα οστά του εκλάπησαν από τα Μύρα το 1087 και μεταφέρθηκαν στην Ιταλία για να μην πέσουν στα χέρια των Τούρκων εισβολέων.

Στην ορθόδοξη παράδοση έγινε ο προστάτης άγιος των παιδιών και των ναυτικών. Ο Νικόλαος είχε την συνήθεια να προσφέρει μυστικά δώρα στους ανθρώπους, ενώ μερικές φορές έβαζε νομίσματα στα παπούτσια των ανθρώπων. Σε μία από τις πιο διάσημες ιστορίες που αναφέρονται σε αυτόν, ο Νικόλαος έμαθε για έναν φτωχό άνθρωπο, ο οποίος είχε τρεις κόρες αλλά δεν μπορούσε να πληρώσει για την προίκα τους. Με τον κίνδυνο να καταφύγουν στην πορνεία, ο Νικόλαος αποφάσισε να καλύψει ο ίδιος το απαραίτητο χρηματικό ποσό, πετώντας τρία πορτοφόλια γεμάτα χρυσά νομίσματα, ένα για την καθεμία από το παράθυρο του σπιτιού τους. Αυτή η μυστική προσφορά δώρων στα σπίτια των άλλων ανθρώπων μέσα στο σκοτάδι διαμόρφωσε την παράδοση του Άγιου Βασίλη. Αλλά χρειάστηκαν αιώνες για να μεταμορφωθεί η εικόνα του καλού επισκόπου στον Αϊ-Βασίλη με τα κόκκινα.

Το «ταξίδι» του Αγίου Νικολάου

Η ιστορία του Αγίου Νικολάου ταξίδεψε και ρίζωσε σε ολόκληρη την Ευρώπη. Ο Άγιος Νικόλαος έγινε προστάτης της Μόσχας και της Γεωργίας στη Ρωσία και του Ναυτικού στο Άμστερνταμ της Ολλανδίας, όπου, παρά την απαγόρευση αναγνώρισης αγίων που επέβαλλε ο προτεσταντισμός, επέζησε με το όνομα Σίντερ Κλάας, ο οποίος την ημέρα της εορτής του, στις 6 Δεκεμβρίου, παριστάνεται με ιερατική στολή και επισκοπική ράβδο να μοιράζει δώρα στα παιδιά.

Αυτή είναι μάλλον η πιο καθαρή μορφή του Αγίου Νικολάου που απέμεινε σήμερα, αν και στην Ολλανδία παρουσιάζεται να έχει ως βοηθό του και ένα αγόρι από την Αιθιοπία, τον Μαύρο Πιτ, που η παράδοση θέλει να τον είχε απελευθερώσει ο Σίντερ Κλάας στα Μύρα και ο οποίος από ευγνωμοσύνη έμεινε για πάντα μαζί του ως βοηθός. Ευρωπαίοι άποικοι, κυρίως Ολλανδοί, μετέφεραν μαζί τους τον μύθο στον Νέο Κόσμο.

Η συνέχεια γράφτηκε στη Νέα Υόρκη στις αρχές του 19ου αιώνα, όταν οι Αμερικανοί άρχισαν να ψάχνουν τρόπους για να δημιουργήσουν νοσταλγικές παραδόσεις και στράφηκαν προς τον Άγιο Νικόλαο, ο οποίος γιορτάζεται λίγες ημέρες πριν από τα Χριστούγεννα.

Το όνομα Saint Nikolaus ταξίδεψε και ρίζωσε στην Ευρώπη όπου οι χριστιανοί παρέλαβαν τις ελληνικές δοξασίες για τον Άγιο Νικόλαο. Στα ρωσικά δημοτικά τραγούδια αναφέρεται ότι βοηθά όσους στη θάλασσα κινδυνεύουν. Σε βουλγαρικό τραγούδι, που αφηγείται τον επιμερισμό αρμοδιοτήτων που έκανε ο θεός στους αγίους του, λέει για τον άγιο: «Kαι τι πήρε ο Άγιος Νικόλας;/ Πήρε της θάλασσας τα καράβια/ κι όποιος με καράβι ταξιδεύει/ πρώτ’ απ’ όλ’ ας κάνει το σταυρό του, και ας παρακαλεί τον Αϊ-Νικόλα».

Στο γερμανικό λαό ο Άγιος Νικόλαος συνταυτίστηκε με την προχριστιανική θεότητα Όντιν που επισκεπτόταν τα παιδιά με το οκτάποδο άλογό του που πεινούσε και γι’ αυτό έπρεπε εκείνα να έχουν κοντά στην καπνοδόχο ή στο τζάκι τις μπότες τους γεμάτες άχυρο. Με τον εκχριστιανισμό των Γερμανών φεύγει ο μύθος του Όντιν και έρχεται ο Άγιος Νικόλαος που παριστάνεται να ιππεύει άσπρο άλογο και θεωρείται προστάτης των ναυτών. Μένουν όμως οι μπότες, οι κρεμασμένες κάλτσες στο τζάκι, το στολισμένο έλατο, όλα τους έθιμα ειδωλολατρικά.

Ο ορθόδοξος Μέγας Βασίλειος

Για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς ο Αϊ Βασίλης είναι ο Μέγας Βασίλειος, ένας εκ των τριών Ιεραρχών, ο οποίος έζησε στην Καισαρεία της Καππαδοκίας και αφιέρωσε τη ζωή του και την περιουσία του στους φτωχούς ανθρώπους. Μεριμνούσε πάντα για όσους είχαν ανάγκη, χτίζοντας νοσοκομεία, γηροκομεία, ορφανοτροφεία και η μνήμη του τιμάται από την εκκλησία την 1η Ιανουαρίου, που εορτάζεται η Κοίμηση του Αγίου Βασιλείου. Έφευγε από τα βάθη της Ασίας και ταξίδευε στα πέρατα του κόσμου, δεν είχε σάκο με δώρα, ούτε έλκηθρο, αλλά «χαρτί και καλαμάρι».

Ο Άγιος Βασίλειος στην βυζαντινή εικονογραφία δεν θυμίζει και πολύ την στρουμπουλή φιγούρα με τα λευκά γένια που έχει καθιερωθεί, αντιθέτως απεικονίζεται ψιλόλιγνος με μαύρα μαλλιά και γένια. Αλλά και ο Άγιος Νικόλαος απεικονίζεται αδύνατος με αραιά λευκά μαλλιά και κοντή γενειάδα

Ο Άγιος στην Αμερική

Το 1821 το πρώτο λιθογραφημένο βιβλίο στην Αμερική, «Ο φίλος των παιδιών», συμπεριλάμβανε μια ιστορία για τον Santa Claus και εκτιμάται ότι είναι η πρώτη που θέλει τον Άγιο να επισκέπτεται τα παιδιά την παραμονή των Χριστουγέννων. Το ποίημα «The night before Christmas» ή «A visit from St. Nicholas», όπως έγινε στην αρχή γνωστό, συνέβαλε προς αυτή την δοξασία. Το ποίημα, το οποίο είναι χαρακτηριστικό των Χριστουγέννων, ήθελε τον Άγιο Νικόλαο να επισκέπτεται τον κόσμο και να προσφέρει δώρα.

Στις ΗΠΑ, ο Normal Percevel Rockwell, ένας από τους πιο αγαπημένους καλλιτέχνες, κάνει πιο δημοφιλή τη φιγούρα του Santa Claus. Η πρώτη απεικόνιση γίνεται το 1913 στο περιοδικό «Boys’ Life» και σε ένα σκίτσο του 1922 παρουσιάζει κατάκοπο τον Santa Claus την ώρα που φτιάχνει παιδικά παιχνίδια.

Το χωριό του Αϊ-Βασίλη

Το υποτιθέμενο, επίσημο χωριό του Santa Claus είναι το Κορβατουντούρι (Korvatunturi) και βρίσκεται μόλις οκτώ χιλιόμετρα βόρεια του Ροβανιέμι της Λαπωνίας, στον Αρκτικό Κύκλο. Κορβατουντούρι σημαίνει «το ύψωμα του αυτιού» (Ear Fell). Επειδή λοιπόν, η περιοχή είχε κάπως το σχήμα του αυτιού, θεωρήθηκε ότι ο Άγιος Βασίλης ζούσε εκεί και «άκουγε» τις επιθυμίες των παιδιών. Ωστόσο, το Ροβανιέμι θεωρείται πατρίδα του Αϊ-Βασίλη μόλις από τα τέλη του 19ου αιώνα.

Καθώς οι θρύλοι γύρω από το πρόσωπο του Santa Claus πλήθαιναν, όλοι ήθελαν να μάθουν πού μένει. Κι επειδή γκρι τάρανδοι ήταν δύσκολο να υπάρξουν στο Βόρειο Πόλο, οι εφημερίδες το 1927 αποκάλυψαν ότι ο Αϊ-Βασίλης μένει στη φινλανδική Λαπωνία. Ο γκρι τάρανδος είναι, άλλωστε, το εθνικό ζώο της Λαπωνίας. Το μυστικό αποκαλύφθηκε σε εκπομπή του φινλανδικού ραδιοφώνου του 1927: ο Santa Claus μένει στο Κορβατουντούρι.

Το Κορβατουντούρι το οποίο καθιερώθηκε ως το χωριό του Άγιου Βασίλη το 1927, άρχισε να αξιοποιείται τουριστικά μόλις στις αρχές του 1980. Καθώς οι υπόλοιπες τουριστικές περιοχές της Φιλανδίας δεν έφερναν αρκετά έσοδα, η Φιλανδική κυβέρνηση αποφάσισε να προωθήσει τον Άγιο Βασίλη. Χωρίς την ύπαρξή του, η Λαπωνία δε θα είχε καμιά διαφορά με τις υπόλοιπες περιοχές του αρκτικού κύκλου. Με τη δημιουργία του όμως η Λαπωνία απόκτησε ιδιαίτερη τουριστική και οικονομική άξια. Το χωριό προσφέρει στους ενήλικες τη «νοσταλγία» της παιδικότητας, τη «ρομαντικότητα» του να γίνουν και να παραμείνουν παιδιά.

Τα υπόλοιπα τα ανέλαβαν οι εφημερίδες που αναπαρήγαγαν τον μύθο, ενώ η Coca Cola με τη γνωστή διαφήμιση έβαλε την τελευταία πινελιά: η εικόνα του Santa Claus με την κόκκινη στολή και τη λευκή γενειάδα είναι κατασκευή της αμερικανικής εταιρείας. Τον έφτιαξε έτσι για τη διαφήμιση του δημοφιλούς ποτού το 1931. Ενώ, λοιπόν, η Coca Cola χρησιμοποιεί την εικόνα του Santa Claus για να αυξήσει την κατανάλωσή της κατά την χειμερινή περίοδο, μετά από εβδομήντα χρόνια «συνεργασίας» διαπιστώνεται ότι και ο Santa Claus διαδόθηκε χάρη στη διαφήμιση.

Η κυρίαρχη εικόνα του Santa Claus πια είναι του συμπαθούς γενειοφόρου ένστολου πάνω στο έλκηθρο να παραδίδει δώρα και να πίνει Coca Cola. Τα Χριστούγεννα μάλιστα, κυρίως στις παιδικές και εφηβικές ηλικίες, συνδέθηκαν άρρηκτα, όχι με την εικόνα του Χριστού αλλά μ’ αυτή του Άγιου Βασίλη.

Από την άλλη μεριά τα παιδιά «οπτικοποιούν» τις ιστορίες που έχουν ακούσει για τον Άγιο Βασίλη. Μ’ αυτόν τον τρόπο το χωριό του Άγιου Βασίλη αλλά και ο ίδιος ο Άγιος Βασίλης που ζει σ’ αυτό, δίνουν «σάρκα και οστά» στην αφηρημένη εικόνα των «Χριστουγέννων» και του «Άγιου Βασίλη».

H προσαρμογή του νέου Άγιου Βασίλη στα ελληνικά δεδομένα έγινε γύρω στην δεκαετία του ‘50 με ‘60, κυρίως μέσω των Ελλήνων μεταναστών με τις ευχετήριες κάρτες και τα γιορτινά στολίδια που έστελναν στην Ελλάδα. Έτσι λοιπόν στον δικό μας Αϊ Βασίλη προσαρμόστηκε η εικόνα του Δυτικού Santa Claus.

Η σημερινή μορφή του Αϊ-Βασίλη δεν είναι τίποτε άλλο από ένα συνονθύλευμα διαφορετικών μύθων από διαφορετικές εποχές και διαφορετικές περιοχές του κόσμου που εξελίχθηκε μέσα στον χρόνο σύμφωνα με τις ανάγκες κάθε εποχής.

Είτε ως Άγιος Βασίλειος, είτε ως Santa Claus, είναι ο καλοδεχούμενος επισκέπτης του σπιτιού μας κάθε πρωτοχρονιά, το καλό ποδαρικό, η ευχή και η ελπίδα για μια καλή, νέα χρονιά και φυσικά, η συμβολική ιδέα ανιδιοτέλειας και προσφοράς δίχως ανταλλάγματα.