Με τη βοήθεια της δενδροχρονολόγησης και της ραδιοχρονολόγησης, έγινε γνωστό ότι η ηλικία συγκεκριμένων πασσάλων του οικισμού κυμαίνεται από το 5328 π.Χ έως το 5140 π.Χ.. «Επίσης, καταφέραμε να βεβαιώσουμε την ύπαρξη εννέα οικημάτων που εδράζονταν στους συγκεκριμένους πασσάλους», τόνισε στο ET Magazine του Eleftherostypos.gr, ο ομότιμος καθηγητής Ιστορίας και Αρχαιολογίας του ΑΠΘ, Κωνσταντίνος Κωτσάκης, ο οποίος συμμετείχε στην έρευνα που δημοσιεύτηκε στο έγκριτο επιστημονικό περιοδικό Nature Communications.

«Πετύχαμε να προσδιορίσουμε το έτος που ‘χτίστηκαν’ τα συγκεκριμένα εννέα οικήματα, τα οποία εμπίπτουν στο παραπάνω χρονικό εύρος. Βρήκαμε για κάθε ένα από αυτά, πότε παρουσίασαν βλάβη, πότε άλλαξαν πασσάλους, πότε επιδιορθώθηκαν και πότε εγκαταλείφθηκαν. Μάλιστα, ένα οίκημα φέρεται να κατοικείται αδιάλειπτα για έναν αιώνα!», τόνισε. Πραγματικό επίτευγμα, αν αναλογιστεί κανείς ότι έκτοτε έχουν περάσει σχεδόν 7000 χρόνια!

Όπως είναι γνωστό, ο νεολιθικός οικισμός Δισπηλιού βρίσκεται στη νότια όχθη της λίμνης Ορεστιάδας, δίπλα στον σημερινό ομώνυμο οικισμό και σε απόσταση περίπου επτά χιλιομέτρων νοτιοανατολικά της Καστοριάς. Είναι ο πρώτος νεολιθικός οικισμός δίπλα σε λίμνη που ανασκάφηκε στην Ελλάδα.

Το 1932, ο καθηγητής Αντώνιος Κεραμόπουλος του ΑΠΘ εντόπισε ίχνη ενός προϊστορικού λιμναίου οικισμού. Τριάντα χρόνια αργότερα, ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσόπουλος διεξήγαγε επιφανειακές έρευνες και επιβεβαίωσε την ύπαρξη του οικισμού. Το 1992, ο καθηγητής Γιώργος Χουρμουζιάδης του ΑΠΘ άρχισε συστηματικές ανασκαφές, οι οποίες συνεχίζονται ακόμη. Αποκαλύφθηκε οικισμός που χρονολογείται στα μέσα της νεολιθικής περιόδου, δηλαδή στα μέσα της 6ης χιλιετίας π.Χ. Στόχος των ανασκαφών είναι η μελέτη του οικισμού ως συστήματος πολιτισμού.

Τα ευρήματα περιλαμβάνουν όστρακα χειροποίητων αγγείων, λίθινα εργαλεία (πέτρα, κόκκαλο και πυριτόλιθο) και ποσότητες οστών ζώων, μια ανακάλυψη που δείχνει ότι οι κάτοικοι ασχολούνταν με τη γεωργία, το κυνήγι και το ψάρεμα, υλικά με τα οποία χτίστηκαν οι καλύβες (ξύλινοι σωροί και δάπεδα), μεγάλα πήλινα βάζα αποθήκευσης, καλάθια υφασμένα με τον τρόπο εκείνης της περιόδου, μαγειρικά σκεύη (πολλά από αυτά σε σχήμα βάρκας) και κοσμήματα από κόκαλα και πέτρα. Το πιο σημαντικό εύρημα είναι ένα οστέινο φλάουτο, ένα από τα παλαιότερα μουσικά όργανα που έχουν βρεθεί ποτέ στην Ευρώπη.

Επίσης, ανακαλύφθηκε και ένα σκάμμα 25Χ20 μέτρων, όπου υπήρχαν 1.200 πάσσαλοι. Περίπου 2,5 πάσσαλοι ανά τετραγωνικό μέτρο. Ήταν δίπλα στο νερό και είχαν σκεπαστεί με λάσπη και τα παραπάνω στοιχεία συνετέλεσαν στο να διατηρηθούν για χιλιετίες και πλέον να δίνουν πολύτιμες πληροφορίες για τον νεολιθικό οικισμό.

Στην έρευνά τους οι επιστήμονες του πανεπιστημίου της Βέρνης και οι Έλληνες συνάδελφοί τους αξιοποίησαν τη δενδροχρονολόγηση (δηλαδή μετρήσεις του δακτυλίου ανάπτυξης σε ξύλινα δομικά στοιχεία) και τη ραδιοχρονολόγηση βασιζόμενοι σε μια ξαφνική απότομη αύξηση του κοσμογόνου ραδιοάνθρακα που χρονολογείται από το 5259 π.Χ..

Συγκεκριμένα, η δενδροχρονολόγηση σχετίζεται με χαρακτηριστικά μοτίβα πλατιών και στενών ετήσιων δακτυλίων στο ξύλο, τα οποία επηρεάζονται από τις κλιματικές συνθήκες. Συγκρίνοντας τα με τις υπάρχουσες τυποποιημένες ή περιφερειακές χρονολογίες, μπορεί να προσδιοριστεί η ηλικία ενός αντικειμένου. Ωστόσο, η μέθοδος είναι συγκεκριμένη για κάθε περιοχή και δεν εφαρμόζεται καθολικά, ιδίως στην περιοχή της Μεσογείου, όπου δεν υπάρχει συνεκτική χρονολογία.

Ως εκ τούτου, η δενδροχρονολόγηση στο Δισπηλιό απαίτησε και τη ραδιοχρονολόγηση. Το 2012, η Γιαπωνέζα φυσικός, Fusa Miyake, εντόπισε μαζική εισροή κοσμικών ακτίνων, πιθανότατα από ηλιακές εκρήξεις, που μπορεί να προκαλέσει σημαντική αύξηση του ατμοσφαιρικού 14C (Άνθρακας 14), το οποίο εναποτίθεται στους δακτυλίους των δέντρων. Σήμερα, είναι γνωστά περίπου δώδεκα γεγονότα Miyake, με σημαντικά αυτά να συμβαίνουν το 5259 π.Χ. και το 7176 π.Χ.. Η ομάδα του πανεπιστημίου της Βέρνης δημιούργησε μια χρονολογία ετήσιων δακτυλίων ανάπτυξης που καλύπτει 303 χρόνια, με λήξη το 5140 π.Χ., αναλύοντας 787 κομμάτια ξύλου από τον χώρο του Δισπηλιού στη λίμνη Ορεστιάδα.

Οι φάσεις του οικισμού που εντοπίστηκαν δείχνουν ποικίλες κατασκευαστικές δραστηριότητες σε διάστημα 188 ετών μεταξύ 5328 και 5140 π.Χ. Αυτή η ακριβής χρονολόγηση κατέστη δυνατή λόγω ενός γνωστού γεγονότος Miyake το 5259 π.Χ. «Η συγκεκριμένη μέθοδος είναι εντυπωσιακή και ακριβής. Αλλά δυστυχώς δεν μπορεί να αξιοποιηθεί σε άλλο χώρο στην Ελλάδα. Οι πάσσαλοι στο Δισπηλιό είναι δίπλα στο νερό και για αυτό και συντηρήθηκαν και έδωσαν πληροφορίες. Στις χερσαίες θέσεις, η μέθοδος δεν θα μπορούσε να βρει εφαρμογή, διότι το ξύλο θα είχε καταστραφεί», κατέληξε ο ομ.καθηγητής του ΑΠΘ.