Στο πιο κεντρικό σημείο της Αλεξάνδρειας, στο πάρκο Σαλαλάτ, η αρχαιολόγος Καλλιόπη Λιμναίου-Παπακώστα έρχεται αντιμέτωπη με το ελληνιστικό παρελθόν της πόλης. Στην περιοχή, όπου, σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, χωροθετείται το Σήμα ή Σώμα με τον τάφο-Μαυσωλείο του Μεγαλέξανδρου, η σκαπάνη της αποκαλύπτει ένα μεγάλο δημόσιο κτίριο, το πρώτο της ελληνιστικής-πτολεμαϊκής περιόδου που έρχεται στο φως. Από το ίδιο σημείο είχε ανασύρει, λίγα χρόνια νωρίτερα, έναν πανέμορφο μαρμάρινο Αλέξανδρο. Η περιοχή στην οποία πραγματοποιούνται οι ανασκαφές βρίσκεται στο τετράγωνο των βασιλικών ανακτόρων της Δυναστείας των Πτολεμαίων, των πρώτων κυβερνητών της πόλης μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου.

Το «άρωμα» του Στρατηλάτη είναι έντονο στην πόλη που ίδρυσε ο ίδιος το 331 π.Χ. Δικαιολογημένα, λοιπόν, η γνωστή αρχαιολόγος αισθάνθηκε πως «η Γη σταμάτησε να γυρίζει» όταν το 2009 η σκαπάνη της έφερε στο φως έναν εκπληκτικό Αλέξανδρο, σμιλεμένο σε παριανό μάρμαρο, του τέλους του 4ου αι. π.Χ. Ενα γλυπτό που η τεχνοτροπία του παραπέμπει στη Σχολή του Λυσίππου, προσωπικού γλύπτη του Μεγάλου Αλεξάνδρου, και «αποτελεί ίσως μία από τις πιο ρεαλιστικές απεικονίσεις του».

Φέτος, χρονιά που συμπληρώνονται είκοσι χρόνια από την έναρξη της ανασκαφικής περιπέτειας της κ. Παπακώστα και της ομάδας της στην Αίγυπτο, η αρχαιολόγος ήλθε και πάλι αντιμέτωπη με ένα ιδιαίτερα σημαντικό εύρημα, ένα πολύ μεγάλο κτίριο που, εκτός των άλλων, αναμένεται να ενισχύσει σημαντικά τη γνώση μας για την ελληνιστική Αλεξάνδρεια.

Ωστόσο, πριν η αρχαιολογική σκαπάνη το «αγγίξει», έπρεπε να αντληθούν αμέτρητοι τόνοι νερού επειδή ο υδροφόρος ορίζοντας της πόλης αποτελεί μόνιμο εμπόδιο στις ανασκαφές αφού «κατεβαίνουν» σε μεγάλα βάθη. Τέλος καλό όμως… «Δόξα τω Θεώ, έπειτα από προσπάθεια τόσων χρόνων τα καταφέραμε», δηλώνει η ίδια σήμερα εμφανώς ανακουφισμένη.

Πιο βαθιά

Το οικοδόμημα εντοπίστηκε σε βάθος 11 μέτρων από την επιφάνεια της γης, δηλαδή 3 μέτρα πιο κάτω από το στρώμα όπου είχε εντοπιστεί ο Αλέξανδρος. Οι ανασκαφές πραγματοποιήθηκαν τον Οκτώβριο και τον Νοέμβριο με πολλές δυσκολίες. «Κάναμε συνεχώς άντληση των υδάτων. Δύο μέρες πριν κλείσει η ανασκαφή έκανα γεώτρηση. Βρήκε εμπόδιο στους 80 πόντους και σταμάτησε εκεί. Αντλήσαμε τα νερά, σκάψαμε και βρεθήκαμε μπροστά σε άσπρες πλάκες…».

Οι ανασκαφές συνεχίστηκαν τον περασμένο Μάρτιο. «Τοποθετήσαμε ισχυρές αντλίες, ώστε το σκάμμα να αδειάσει από τα νερά. Στα στρώματα της εποχής των Πτολεμαίων βρέθηκαν τεράστιοι κυβόλιθοι που ανήκαν στη θεμελίωση του κτιρίου. Το συνολικό εμβαδόν του κτιρίου που αποκαλύψαμε είναι 150 τετραγωνικά μέτρα. Πρόκειται για κατασκευή θεμελίωσης ενός πολύ μεγάλου κτιρίου. Στο τελευταίο τμήμα που ανασκάψαμε βρήκαμε ψηλό τοίχο. Πιθανόν πρόκειται για τον προθάλαμο του κτιρίου που οδηγεί δεξιά και αριστερά».
Στην περιοχή όπου εστιάζεται η έρευνα βρίσκονταν οι κήποι των ανακτόρων των Πτολεμαίων. «Δεν ήταν, δηλαδή, κατοικημένη περιοχή. Επομένως, το κτίριο που ανασκάπτουμε είναι δημόσιο και είναι εξαιρετικά μεγάλο…».

Πρώτη φορά

Η γνωστή αρχαιολόγος δεν μας έχει συνηθίσει σε μεγάλα λόγια. Μιλάει μόνο όταν «μιλήσει» και η σκαπάνη της. Στην ερώτησή μας εάν υπάρχει σχέση ανάμεσα στο άγαλμα του Αλεξάνδρου και το κτίριο που τώρα ανασκάπτει, εκείνη μας απάντησε: «Υπάρχει μεγάλη πιθανότητα να έχει σχέση το γλυπτό με το κτίριο». Ανεξάρτητα από το αν αποδειχτεί ή όχι αυτή η σχέση, η σπουδαιότητα του κτιρίου παραμένει μεγάλη. «Είναι η πρώτη φορά», επισημαίνει η κ. Παπακώστα, «που εντοπίζεται κτίριο ελληνιστικό-πτολεμαϊκό στην Αλεξάνδρεια». Μέχρι σήμερα ίσως έχουν εντοπιστεί κάποια διάσπαρτα υπολείμματα αλλά όχι ολόκληρο κτίριο.

Τα πρώτα στοιχεία για την ύπαρξη κτισμάτων στο υπέδαφος της συγκεκριμένης περιοχής εντοπίστηκαν το 2007 στο πλαίσιο γεωφυσικής έρευνας. Τα προβλήματα που έπρεπε να ξεπεραστούν προκειμένου να εξελιχτεί ομαλά η ανασκαφή δεν περιορίζονταν μόνο στον υδροφόρο ορίζοντα. Ηταν και τα αλλεπάλληλα αρχαιολογικά στρώματα πάνω από εκείνο της ελληνιστικής περιόδου. «Επάνω επάνω είχαμε ισλαμικά στρώματα, στη συνέχεια βυζαντινά, ρωμαϊκά με πάρα πολλή κεραμική και στη συνέχεια τα ελληνιστικά… Το πρόβλημα είναι πως τα στρώματα με τις αρχαιότητες της εποχής των Πτολεμαίων δεν τα γνωρίζουμε. Οι καταστροφές, οι προσχώσεις που τα έστειλαν σε μεγάλα βάθη, οι σεισμοί, όλα συνέτειναν στο να μην έχουμε πυκνά ευρήματα εκείνης της περιόδου». Αυτός είναι και ο λόγος που θωρείται ιδιαίτερα σημαντική για την Ιστορία και την τοπογραφία της πόλης την εποχή των Πτολεμαίων η αποκάλυψη του συγκεκριμένου κτιρίου. «Βάζει ένα θεμέλιο στη γνώση μας για τη συγκεκριμένη περίοδο», λέει η ανασκαφέας. Τίθενται επίσης οι βάσεις για τη δημιουργία του χάρτη της Αλεξάνδρειας των Πτολεμαίων».

Τον Σεπτέμβριο η ανασκαφή θα συνεχιστεί με την ελπίδα πως το κτίριο θα δώσει περισσότερα στοιχεία για την ταυτότητά του. «Αν βρεθεί μια επιγραφή που θα βοηθήσει στην ερμηνεία του, θα είναι ένα στοιχείο ιδιαίτερα σημαντικό…».

Η ανασκαφή διενεργείται από το Ελληνικό Ινστιτούτο Ερευνας Αλεξανδρινού Πολιτισμού, που ίδρυσε η κ. Παπακώστα με τη βοήθεια χορηγών. Πολλές φορές αναγκάστηκε να χρηματοδοτήσει η ίδια την ανασκαφή. Οσο για την ελληνική Πολιτεία, δηλώνει… ηχηρά απούσα από αυτήν την εξαιρετική προσπάθεια που τιμάει τη χώρα μας στο εξωτερικό. Κανένα ενδιαφέρον, τσιγκουνιά ακόμα και σε επίπεδο ηθικής υποστήριξης…

Το Σήμα του Αλεξάνδρου

Στην πόλη όπου ο Μέγας Αλέξανδρος έχει αφήσει βαθύ το χνάρι του, η μορφή του είναι ωσεί παρούσα. Ο θρύλος που περιβάλλει τα κατορθώματά του περικλείει και το μυστήριο του τάφου του, θέμα ιδιαίτερα ευαίσθητο, που όμως γίνεται συχνά αντικείμενο εκμετάλλευσης.

Η κ. Παπακώστα είναι ιδιαίτερα φειδωλή στα λόγια της όταν τη ρωτάμε για την πιθανότητα η σκαπάνη της να εντοπίσει το χαμένο μαυσωλείο που περιγράφουν οι ιστορικές πηγές. «Πιστεύω ότι βρισκόμαστε στα Αλση, στο εντός των τειχών τμήμα των ανακτόρων, κοντά στη βόρεια Κανωπική Λεωφόρο και τη Βιβλιοθήκη της Αλεξάνδρειας. Είναι λογικό, λοιπόν, στα Αλση να βρισκόταν το Σήμα», σημειώνει και ξεκαθαρίζει: «Αυτό που βρήκα δεν συνδέεται με το Σήμα του Αλεξάνδρου. Η ευρύτερη περιοχή έχει πιθανότητες, γιατί, όπως ο Στράβων και οι άλλοι ιστορικοί μας παραδίδουν, εκεί βρισκόταν το μεγάλο μνημείο-τάφος».

Σύμφωνα με τις αρχαίες πηγές, μετά το θάνατό του ο Αλέξανδρος μεταφέρθηκε στην Αίγυπτο με μεγαλοπρεπή αρμάμαξα που έφερε τη μορφή ναΐσκου. Η σαρκοφάγος του ήταν ολόχρυση και αργότερα αντικαταστάθηκε με γυάλινη. Αρχικά ετάφη στη Μέμφιδα και εν συνεχεία στην Αλεξάνδρεια, σε περιφραγμένο χώρο των ανακτόρων, το ονομαζόμενο Σήμα. Το Μαυσωλείο του Αλεξάνδρου ήταν υπόγειο. Σύμφωνα με τις πηγές, πολλοί επιφανείς της εποχής το επισκέφτηκαν και προσκύνησαν τη σορό του Στρατηλάτη. Ανάμεσά τους και οι Ρωμαίοι αυτοκράτορες Ιούλιος Καίσαρας και Οκταβιανός Αύγουστος. Από τον 4ο αι. μ.Χ. τα ίχνη του Μαυσωλείου χάνονται και δεν υπάρχουν αναφορές για την τύχη του.

ΑΝΤΩΝΗΣ ΚΑΡΑΤΖΑΦΕΡΗΣ
[email protected]

Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής