Το εθνικά καυτό καλοκαίρι του 1974 ακολουθεί ένα πολιτικά θερμό φθινόπωρο, με τη δημιουργία νέων κομματικών σχηματισμών. Με νωπές ακόμα τις μνήμες του σκληρού παρελθόντος, πολίτες και πολιτικοί προσπαθούν να οικοδομήσουν τη Δημοκρατία σε νέες, ισχυρές βάσεις, μέσα σε καθεστώς οργής και φόβου. Χαρακτηριστικά αναφέρουμε ότι μέχρι τα τέλη Οκτωβρίου οι πραξικοπηματίες κυκλοφορούν ελεύθεροι, ο πρωθυπουργός Κωνσταντίνος Καραμανλής διαμένει σε ξενοδοχείο υπό τον φόβο δολοφονίας του, η κυβέρνηση εθνικής ενότητας δεν ελέγχει το στράτευμα, ενώ υπάρχουν ακόμα στρατιωτικός νόμος και τουρκικές απειλές.

Η παραίτηση της κυβέρνησης εθνικής ενότητας, στις 8 Οκτωβρίου, οδηγεί σε ορκωμοσία υπηρεσιακής, που προκηρύσσει άμεσα εκλογές για τις 17 Νοεμβρίου. Ο ισχυρός συμβολισμός της ημέρας φέρνει την πρώτη πολιτική κόντρα, με τον Ανδρέα Παπανδρέου να μιλά για ασέβεια προς τα θύματα του Πολυτεχνείου και τον υπηρεσιακό πρωθυπουργό, Κ. Καραμανλή, να απαντά ότι: «Η σύμπτωση εκλογών και της πρώτης επετείου αποτελεί το καλύτερο μνημόσυνο για τους πεσόντες».

Τα δέκα χρόνια και δέκα μήνες που μεσολαβούν μεταξύ των τελευταίων κοινοβουλευτικών εκλογών (16 Φεβρουαρίου 1964-17 Νοεμβρίου 1974) αποτελούν ρεκόρ αποχής από την εκλογική διαδικασία, σπάζοντας έτσι το προηγούμενο, που ήταν 10 χρόνια και δύο μήνες (26 Ιανουαρίου 1936-31 Μαρτίου 1946). Στη δεύτερη περίπτωση χρειάζεται να μεσολαβήσει η δικτατορία της 4ης Αυγούστου και η τριπλή Κατοχή της χώρας, ενώ στην πρώτη η ταραγμένη κοινοβουλευτικά περίοδος ξεκινά το καλοκαίρι του 1965 και καταλήγει στη δικτατορία. Αξίζει να σημειωθεί ότι μεταξύ 1967-1974 υπάρχουν δύο ακυρώσεις κοινοβουλευτικών εκλογών: αυτή της 27ης Μαΐου 1967, που τις προλαβαίνει το πραξικόπημα των συνταγματαρχών, και εκείνη της 10ης Φεβρουαρίου 1974, στο πλαίσιο της φιλελευθεροποίησης της δοτής κυβέρνησης Σπύρου Μαρκεζίνη, που προλαβαίνει το κίνημα της «αρσακειάδας» Δημητρίου Ιωαννίδη.

Ο τίτλος που χαρακτηρίζει τις πρώτες μεταπολιτευτικές εκλογές είναι φυσικά το «Καραμανλής ή τανκς» του Μίκη Θεοδωράκη. Η ιστορική δήλωση γίνεται στις 3 Οκτωβρίου, πριν ακόμα την προκήρυξη των εκλογών, όταν το πολιτικό γραφείο του πρωθυπουργού ανακοινώνει ότι επιτρέπει τη διεξαγωγή μίας μόνο από τις τρεις προγραμματισμένες συναυλίες του συνθέτη για την Κύπρο. Παρά την απαγόρευση, την επόμενη ημέρα σε συνέντευξη Τύπου στο μαγαζί «Ζουμ» στην Πλάκα, ο συνήθως έντονος Θεοδωράκης όχι μόνο εμφανίζεται διαλλακτικός, αλλά συντάσσεται με τον πρωθυπουργό, λέγοντας: «Προσωπικά είμαι υπέρ της κυβέρνησης. Είμαι υπέρ της ελευθερίας και των δημοκρατικών διαδικασιών. Πιστεύω ότι αυτή τη στιγμή ο κ. Καραμανλής είναι η μοναδική δυνατή εξουσία στη χώρα, γιατί φοβάμαι ότι μετά από αυτόν είναι τα τανκς. Αυτή είναι μια πραγματικότητα την οποία ο λαός βλέπει με την απλή του λογική».

Η ταύτιση των προδικτατορικών κομμάτων με το ταραγμένο μετεμφυλιακό περιβάλλον, καθώς και η νομιμοποίηση του ΚΚΕ, απαιτούν τη δημιουργία νέων κομμάτων, που επιθυμούν μεν να απορροφήσουν την παλαιότερη δεξαμενή ψηφοφόρων, αποποιούνται όμως τις ονομασίες τους. Ετσι, στις 3 Σεπτεμβρίου δημιουργείται το ΠΑΣΟΚ, στις 4 Οκτωβρίου η Ν.Δ., στις 7 Οκτωβρίου η Ενωσις Κέντρου-Νέες Δυνάμεις, ενώ τον ίδιο μήνα η Ενωμένη Αριστερά, ως προσωρινή σύμπραξη των ΚΚΕ εξωτερικού, ΚΚΕ εσωτερικού και ΕΔΑ.

Το ΠΑΣΟΚ επιθυμεί να παρουσιάσει την εικόνα ενός νέου σχηματισμού, με καινούργια πρόσωπα, χωρίς πολιτικούς δεσμούς και βαρίδια του παρελθόντος, ενώ προσπαθεί να εμβολίσει τον χώρο της Αριστεράς με επιθετική ρητορική, όπως π.χ. ο χαρακτηρισμός της κυβέρνησης ως «αλλαγής νατοϊκής φρουράς». Παράλληλα όμως ο αρχηγός του, Ανδρέας Παπανδρέου, αρνούμενος να παραδώσει τους ψηφοφόρους της προδικτατορικής πατρικής Ενωσης Κέντρου στον νέο κεντρώο σχηματισμό, φροντίζει να τονίζει συνεχώς την ιστορική συνέχεια του ονόματος Παπανδρέου.

Μπορεί το πρώτο κόμμα των εκλογών να είναι γνωστό πριν από αυτές, αλλά το τεράστιο ποσοστό που λαμβάνει η Ν.Δ. (54,37% και 220 έδρες) αιφνιδιάζει, έχοντας περισσότερο εθνικά παρά κομματικά χαρακτηριστικά. Κι αν το ποσοστό της Ενωσης Κέντρου-Νέες Δυνάμεις (20,42%, 60 έδρες) περιορίζει τις φιλοδοξίες του Γεωργίου Μαύρου για ισχυρή κοινοβουλευτική αντιπολίτευση, η τρίτη θέση του ΠΑΣΟΚ (13,58%, 12 έδρες) απογοητεύει τόσο την ηγεσία του, που ο Ανδρέας Παπανδρέου σχεδιάζει να φύγει από την Ελλάδα. Τέλος, το ποσοστό της Ενωμένης Αριστεράς (9,47%, 8 έδρες) μπορεί να εμφανίζεται μειωμένο σε σχέση με αυτό της ΕΔΑ των τελευταίων εκλογών του 1964 (11,8%, 22 έδρες), αλλά το μεγάλο γεγονός για τη μεταπολιτευτική Αριστερά είναι ότι αυτή, μετά τη νομιμοποίηση του ΚΚΕ, μπορεί επιτέλους να συμμετέχει ισότιμα στην κοινοβουλευτική δημοκρατία, αφήνοντας πίσω του κοντινές ψυχροπολεμικές πρακτικές.

Τα συνθήματα των προεκλογικών συγκεντρώσεων

Ακούγεται παράδοξο, αλλά την πιο εύθυμη νότα των εκλογών δίνει η κάθοδος σε αυτές του μοναδικού φιλοχουντικού σχηματισμού. Στις συγκεντρώσεις της ΕΔΕ (Εθνική Δημοκρατική Ενωσις) ο ιδρυτής της και πρώην υπουργός των κυβερνήσεων Κέντρου, Πέτρος Γαρουφαλιάς, μιλά ενώπιον ελάχιστων υποστηρικτών και εκατοντάδων πολιτών που τον χλευάζουν με συνθήματα όπως «Πέτρο, πεινάμε, κατέβα να σε φάμε», «Ο-λυ-μπι-α-κός», «Αρχηγέ, πήδα από το μπαλκόνι», «Το πουλί σας έπεσε», «Πιο φθηνές τυρόπιτες» κ.λπ. Στην τελευταία συγκέντρωση της Ενωσης Κέντρου-Νέες Δυνάμεις, την 12η Νοεμβρίου, στην πλατεία Ομονοίας, με ομιλητή τον Γεώργιο Μαύρο, ακούγονται μεταξύ άλλων: «Είσαι ο πρωθυπουργός», «Τράβα μπρος, σε θέλει ο λαός», «Δώσε τη χούντα στο λαό», «Κάθαρση και τιμωρία».

Μία ημέρα μετά, σε αυτή της Ενωμένης Αριστεράς στην πλατεία Συντάγματος, με ομιλητή τον Ηλία Ηλιού και χαιρετισμούς των Χαρίλαου Φλωράκη, Στ. Ηλιόπουλου, Κ. Νάση και Μ. Θεοδωράκη, τα συνθήματα που κυριαρχούν είναι: «Ο λαός δεν ξεχνά, οργανώνεται νικά», «Δώστε τη χούντα στο λαό», «Λαέ, θυμήσου το Νοέμβρη», «Εξω από το ΝΑΤΟ», «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία». Προτελευταία μεγάλη συγκέντρωση είναι αυτή του ΠΑΣΟΚ, στην πλατεία Συντάγματος, όπου τον ομιλητή Ανδρέα Παπανδρέου διακόπτουν συνθήματα όπως: «ΝΑΤΟ-ΣΙΑ, προδοσία», «Στις 18, σοσιαλισμός», «Ανδρέα, προχώρα, έφτασε η ώρα», «Ψωμί, παιδεία, ελευθερία», «Ο λαός δεν ξεχνά, οργανώνεται νικά», «Απόψε, πεθαίνει η Δεξιά», «Δώστε τη χούντα στο λαό».

Η ομιλία που κλείνει την πρώτη μεταπολιτευτική προεκλογική εκστρατεία είναι αυτή της Ν.Δ., την Παρασκευή 15 Νοεμβρίου, με τον Κωνσταντίνο Καραμανλή στην πλατεία Συντάγματος, με υπόκρουση μάλιστα μουσική του Μίκη Θεοδωράκη και συνθήματα όπως τα παρακάτω: «Ζήτω η Νέα Δημοκρατία», «Δώστε τη χούντα στο λαό», «Κώστα, θυμήσου, οι νέοι είναι μαζί σου», «Κώστας-παιδεία-ελευθερία», «Φόλα στο σκύλο του ΠΑΣΟΚ», «Ελληνα πρωθυπουργό, όχι Αμερικανό», «Ε, ε, έρχεται».