Η Μεταπολίτευση οδηγεί την περιοχή σε αντίστοιχη πορεία με αυτή του Νικόλα Ασιμου, μια μορφή που όταν ζούσε λατρεύτηκε και μισήθηκε τόσο από τους ανθρώπους της: από την αμφισβήτηση στην εκτός ελέγχου αυτοκτονική τάση…

Η περιοχή κατοικείται για πρώτη φορά στα μέσα του 19ου αιώνα, κυρίως, από νησιώτες οικοδόμους, που είναι αυτοί που σηκώνουν το κύριο βάρος της αλματώδους ανοικοδόμησης της νέας πρωτεύουσας. Τηνιακοί μαρμαράδες, Ανδριώτες λατόμοι και ξυλουργοί, Καρπαθιώτες χτιστάδες, Σκοπελίτες σοβατζήδες, Ναξιώτες πηγαδάδες κ.ά. χτίζουν εκεί τα σπίτια τους φέρνοντας νησιώτικο τόνο στην περιοχή. Στο χωριουδάκι που δημιουργείται δίνεται η ονομασία Νεάπολη, ακριβώς γιατί αποτελεί την πρώτη απόπειρα επέκτασης της πόλης από τα στενό πλαίσιο που οριοθετεί το λεγόμενο ιστορικό κέντρο. Οι Αθηναίοι, μάλιστα, την αναφέρουν ως Προάστιον, ενώ έτσι ονομάζουν και τον κεντρικό της δρόμο που σήμερα γνωρίζουμε ως Εμμανουήλ Μπενάκη.

Η πλατεία Εξαρχείων με πιάτσα ταξί και φόντο την μπλε πολυκατοικία την περίοδο του Μεσοπολέμου.

Χωροταξικά, η περιοχή οριοθετείται ως έκταση ανάμεσα στις οδούς Ακαδημίας και Αλεξάνδρας και στους πρόποδες του Λυκαβηττού μέχρι την οδό Πατησίων. Από την πρώτη περίοδο της σύστασής της η περιοχή αποκτά το δικό της αυτόνομο χρώμα. Πριν ακόμα ο Δήμος Αθηναίων ονοματοδοτήσει τους δρόμους της, αυτό γίνεται από τους ίδιους τους κατοίκους, που, αποφεύγοντας την κυρίαρχη τάση του κλασικισμού που επιβάλλει να δίνονται στους δρόμους ονομασίες από την αρχαία Ελλάδα, δίνουν ονόματα σχετικά με την Επανάσταση του 1821: Ζαλόγγου, Νικηταρά, Ναυαρίνου, Μεσολογγίου, Τζαβέλλα, Πλαπούτα κ.λπ.

Τα, αγνώριστα, Εξάρχεια το 1930 σε πίνακα του Σπύρου Βασιλείου.

Τις τελευταίες δεκαετίες το όνομα Νεάπολη οπισθοχωρεί, αφήνοντας τη θέση του στην ονομασία Εξάρχεια, που δεν είναι τίποτε άλλο παρά ο τίτλος ενός τμήματος της περιοχής που παίρνει το όνομά του από κάποιον Ηπειρώτη ονόματι Εξαρχο, που έχει παντοπωλείο στη διασταύρωση των οδών Θεμιστοκλέους και Σολωμού, πάνω δηλαδή στη σημερινή πλατεία Εξαρχείων.

Είτε ως Νεάπολη είτε ως Εξάρχεια, σταδιακά η περιοχή γίνεται χώρος νεολαίας, αφού εκεί μένουν οι περισσότεροι φοιτητές που έρχονται από την επαρχία να σπουδάσουν στην πρωτεύουσα και όπου υπάρχει νεολαία οι εντάσεις είναι, σχεδόν, αναπόφευκτες. Τα πρώτα επεισόδια που γίνονται στα σοκάκια της περιοχής τα βλέπουμε μόλις τον Μάιο του 1859 στα λεγόμενα «Σκιαδικά». Τότε, τα ντόπια καπέλα έναντι των εισαγόμενων γίνονται «σημαία» του αντιοθωνικού αγώνα στα χέρια των μαθητών και φοιτητών, με αποτέλεσμα τη σύγκρουση των τελευταίων με τη Χωροφυλακή στο Πεδίον του Αρεως.

Η σύλληψη τριών μαθητών Γυμνασίου και η φυλάκισή τους στο Αστυνομικό Τμήμα Νεάπολης οδηγούν πολλούς νεαρούς έξω από αυτό να ζητούν την αποφυλάκισή τους.

Ακαθόριστο σημείο της Νεάπολης στα τέλη του 19ου αιώνα.

Η άρνηση της Αστυνομίας στο αίτημα οδηγεί σε πρωτόγνωρα για την Αθήνα της εποχής επεισόδια. Οι νέοι οχυρώνονται σε κάποιο παντοπωλείο της Νεάπολης και μέσα από εκεί «…έρριπτον τας στάμνας και τα καθίσματα κατά των εφορμούντων αστυνομικών. Και κατωρθώθη μεν να εκτοπιστούν εκ του εν Νεάπολη παντοπωλείου, αλλά ουχί να διαλυθούν».

Αν το κέντρο της πρωτεύουσας και οι περιοχές γύρω από την πλατεία Συντάγματος αποτελούν το κέντρο της πολιτικής και της εμπορικής ζωής της, καθώς και τόπο κατοικίας των μεγαλοαστών, η Νεάπολη είναι ο ανερχόμενος τόπος συνάντησης της πνευματικών ανθρώπων της Αθήνας. Εκεί επιλέγουν να μείνουν κορυφαία ονόματα των Γραμμάτων και των Τεχνών, όπως ο ζωγράφος Νικόλαος Γύζης στην οδό Θεμιστοκλέους, ο γλύπτης Γιαννούλης Χαλεπάς στην οδό Μαυρομιχάλη, ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (τότε Πινακωτών), όπως και ο ποιητής και δημοσιογράφος Γεώργιος Σουρής στην οδό Χαριλάου Τρικούπη (τότε Πινακωτών), ο συνθέτης Νίκος Σκαλκώτας στην οδό Καλλιδρομίου, ο λογοτέχνης Ηλίας Βενέζης στην οδό Ζαΐμη κ.ά.
Αυτοί και, φυσικά, πολλοί άλλοι βρίσκουν και δημιουργούν δεκάδες χώρους στην περιοχή για να συναντηθούν.

Φιλολογικά καφενεία, όπως ο «Μαύρος Γάτος» στη διασταύρωση των οδών Ασκληπιού και Ακαδημίας, που η ονομασία του δίνει το στίγμα των ανήσυχων νιάτων που συχνάζουν εκεί, και το «Κοραής» στη συμβολή των οδών Ιπποκράτους και Ναυαρίνου, εκδοτικοί οίκοι, όπως οι «Εκδόσεις Γκοβόστη» στην οδό Ζωοδόχου Πηγής, και πολλά θέατρα, που κάποιες φορές προσφέρουν εναλλακτικές παραστάσεις με τους αντίστοιχους… κινδύνους, όπως διαβάζουμε σε δημοσίευμα του 1915: «Σήμερον εις το θέατρον Πικ Νικ των Εξαρχείων θα παιχτεί πανηγυρική παράστασις με το θαυμάσιον πολεμικό δράμα “Σκελετοί”, εις το οποίον παρουσιάζεται μια ζωντανή απεικόνισις ενός μεγαλοπρεπούς επεισοδίου του πρώτου πολέμου μας. Συγγραφείς των “Σκελετών”, είναι δύο συνάδελφοι κρυπτόμενοι υπό το ψευδώνυμον Ι.Ν.Β.Ε.». Ελάχιστοι γνωρίζουν ότι και η πορεία του Θεάτρου Τέχνης ξεκινά στα σκληρά χρόνια της Κατοχής από μια καμαρούλα του Καρόλου Κουν στην οδό Ζωοδόχου Πηγής.

Αλλά και για τον ελληνικό κινηματογράφο τα Εξάρχεια αποτελούν έναν από τους σημαντικότερους πυλώνες της μεταπολεμικής του ανάπτυξης. Εκεί, κατά καιρούς, μένουν οι περισσότεροι ηθοποιοί, γυρίζονται οι περισσότερες σκηνές της ταινίας «Στέλλα», συμπεριλαμβανόμενης και της τελευταίας κλασικής που εξελίσσεται σε διασταύρωση της οδού Καλλιδρομίου, εκεί λειτουργούν κάποιοι από τους σημαντικότερους κινηματογράφους της πόλης, όπως οι Βοξ, Αλφαβίλ και Παναθήναια, ενώ πέριξ της οδού Θεμιστοκλέους βρίσκονται οι περισσότερες, και σημαντικότερες, εταιρίες κινηματογραφικής παραγωγής, δίνοντας μάλιστα στο δρόμο την ονομασία «ελληνικό Χόλιγουντ».

Η εμβληματική μορφή του Νικόλα Ασιμου έξω από το σπίτι του στην οδό Καλλιδρομίου.

Στη διάρκεια της Κατοχής στη διασταύρωση των οδών Τοσίτσα και Μπουμπουλίνας γίνεται η κορυφαία αντικατοχική διαδήλωση διαμαρτυρίας, για το διάταγμα περί Πολιτικής Επιστράτευσης, βάσει του οποίου η Ελλάδα υποχρεώνεται να στείλει πολίτες της να δουλέψουν ως σκλάβοι στη Γερμανία. Στις συγκρούσεις που ακολουθούν υπάρχει ακαθόριστος αριθμός νεκρών διαδηλωτών, δεκάδες τραυματίες αλλά και ένα ηρωικό αποτέλεσμα: το διάταγμα ακυρώνεται, με αποτέλεσμα η χώρα μας να είναι η μοναδική από τις κατεχόμενες που δεν βιώνει την ντροπή να στείλει τους ανθρώπους της να δουλέψουν στη χώρα των εισβολέων.

Ο «Μίλτος» μαχαιρώνει τη «Στέλλα» στην οδό Καλλιδρομίου στην ομώνυμη ταινία.

Στα «Δεκεμβριανά» η πλατεία Εξαρχείων γίνεται θέατρο σφοδρών συγκρούσεων μεταξύ Βρετανών και δυνάμεων του ΕΛΑΣ. Σε μία από αυτές, μέλη του λόχου Μπάιρον, που είναι οχυρωμένα στην περίφημη μπλε πολυκατοικία της πλατείας, δέχονται επίθεση από βρετανικές οβίδες, με αποτέλεσμα το θάνατο τριών ατόμων και τον τραυματισμό πολλών. Ενας από τους τραυματίες είναι ο διεθνούς φήμης συνθέτης και αρχιτέκτονας Ιάννης Ξενάκης, το πρόσωπο του οποίου σημαδεύεται για πάντα. Ο ίδιος περιγράφει: «Ημουν με άλλα τρία άτομα στο εσωτερικό της πολυκατοικίας. Ακούσαμε τους όλμους να πέφτουν. Κάποια έκρηξη πρέπει να μας βρήκε. Ενα αγόρι κι ένα κορίτσι σκοτώθηκαν επί τόπου. Τα μυαλά του κοριτσιού είχαν πεταχτεί στον τοίχο. Εχασα τις αισθήσεις μου. Σε λίγο με μετέφεραν με μίαν άσπρη σημαία σε μια άλλη πολυκατοικία, όπου υπήρχαν κάτι πρώτες βοήθειες. Τους άκουσα να λένε: “Θα ζήσει μόνο λίγες ώρες, τουλάχιστον ας πεθάνει ήσυχος”. Και μου έκαναν ενέσεις για να μην πονάω. Ούτε αντισηπτικό ούτε πρώτες βοήθειες».

Πετροπόλεμοι και… κανατοπόλεμοι

Αν νομίζετε ότι τα επεισόδια, ο πετροπόλεμος και οι κάθε είδους σώμα με σώμα συγκρούσεις αποτελούν μόνο μεταπολιτευτικό φαινόμενο της περιοχής, τότε μάλλον πρέπει να διαβάσετε τα παρακάτω. Από τα τέλη του 19ου η νεολαία της Νεάπολης πρωταγωνιστεί στον πετροπόλεμο μεταξύ αθηναϊκών συνοικιών που μαίνεται για χρόνια στην πρωτεύουσα. Οι συγκρούσεις αποτελούν κάτι σαν παιχνίδι της εποχής, γι’ αυτό… διοργανώνονται συνήθως Κυριακές, σε σχετικά απομονωμένα σημεία, όπου οι συνοικιακές συμμορίες λιθοβολούνται μέχρι τελικής πτώσεως, με αποτέλεσμα δεκάδες μικρούς, μεγάλους ή ακόμη και θανατηφόρους τραυματισμούς.

Αρχηγός των Νεαπολιτών είναι ο Φάνης ο μπογιατζής, ενώ τα πολεμοφόδια των αντιμαχόμενων ομάδων είναι άφθονα, αφού σε όλη την περιοχή κυριαρχούν τα χωράφια. Σε εφημερίδα του 1907 διαβάζουμε σχετική… πολεμική ανταπόκριση: «Διερχόμενος από την λεωφόρον Αλεξάνδρας, είδα επί των πλησίον υψωμάτων δύο στρατιάς μόρτηδων καταγινωμένων με πολύ μένος εις τον πετροπόλεμον».

Αλλά και ο γυναικείος πληθυσμός της περιοχής δεν πηγαίνει πίσω σε πάθος, μόνο που στη μάχη του 1899 τα πολεμοφόδια δεν είναι πέτρες, αλλά… στάμνες και κανάτια: «Τα εκ της λειψυδρίας πρώτα κρούσματα τα είχομεν χθες εις τα Εξάρχεια όπου γύρω εις μια βρύση είχε παραταχθεί το άνθος της… μπουγάδας και του πλυσταριού. Εφοδιασμένων με στάμνες και κανάτια και αμφορείς και κρατήρας και λαγήνους. Αλλά όπως πάντοτε συμβαίνει όταν το νερό ήρχισε να τρέχει, όλες οι στάμνες ετέθησαν διά μιας υπό την βρύσιν, τούτον έγινεν αφορμή μακρών λογομαχιών και συζητήσεων, αποτέλεσμα των οποίων υπήρξεν ένας πρώτης τάξεως γυναικοκαυγάς κατά τον οποίον εθραύσθησαν οι στάμνες και τα κανάτια μετά κρατεράν άμυναν».

Κωνσταντίνος Μπορδόκας
Από την έντυπη έκδοση του Ελεύθερου Τύπου της Κυριακής