Το τρίτο μέρος του ανατρεπτικού κύκλου τραγουδιών του σημαντικού συνθέτη, που παρηχεί σκόπιμα το περίφημο έργο του Μάνου Χατζιδάκι, θέλοντας να τον τιμήσει, παρουσιάζεται από το Ελληνικό Σχέδιο και τη Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση στο YouTube Channel του Ιδρύματος Ωνάση τη Μ. Τετάρτη 28 Απριλίου στις 21:00, χωρίς αντίτιμο ή χρονικό περιορισμό.

Το έργο είναι εμπνευσμένο από την ανυπότακτη, αντισυμβατική και επαναστατική παγκόσμια ποίηση. Αριστοφάνης, Βιγιόν, Εμπειρίκος, Καβάφης, Κοροπούλης, Λαπαθιώτης, Λεοντάρης, Μπρεχτ, Τζον Ντον, Παλαμάς, Ρίλκε, Σαχλίκης είναι μερικοί από τους ποιητές που ο συνθέτης μελοποιεί, αναδεικνύοντας άγνωστες πτυχές της τέχνης τους και φωτίζοντας τον αιρετικό τους εαυτό.

Τα τραγούδια ερμηνεύουν η Βερόνικα Δαβάκη, ο Πάνος Παπαϊωάννου και ο Γιώργος Φλωράκης, με ένα σύνολο επτά μουσικών. Με αφορμή την ολοκλήρωση του έργου και την παρουσίασή του ο Δημήτρης Παπαδημητρίου μίλησε στον «Ε.Τ.» της Κυριακής για τον «Μεγάλο Αιρετικό» και την αιρετική τέχνη.

Τι σημαίνει για εσάς αιρετική τέχνη;

Το αντίθετο του όρου «αιρετικός» είναι οπωσδήποτε το «δογματικός». Με αυτήν την έννοια, δεν μπορεί να νοηθεί ποτέ η τέχνη ως δογματική (λ.χ. η στρατευμένη ή η εφαρμοσμένη τέχνη είναι «μη τέχνη»). Συνεπώς, μόνο ως φύσει αιρετική μπορεί να νοηθεί η τέχνη. Ανήσυχη, γεμάτη με ερωτηματικά, με αμφισβήτηση, με σαρκασμό, με αυτοαμφισβήτηση και αυτοαναίρεση επίσης. Το ίδιο το αίτημά της ζητά τη μη δογματικότητα, τη μη υποταγή, τη μη χρηστικότητά της, πέραν ίσως του εαυτού της ως… τέχνης.

Υπάρχουν σήμερα αιρετικοί καλλιτέχνες και, αν ναι, πόσο περιθώριο τους δίνουν η εποχή και οι συνθήκες να εκφραστούν;

Ολοι οι φύσει καλλιτέχνες είναι και φύσει αιρετικοί. Ολοι τους είναι… κέρατα βερνικωμένα! Οι μεγάλοι θεωρητικοί επαναστάσεων συνειδητά χρησιμοποίησαν τους ενθουσιώδεις καλλιτέχνες προεπαναστατικά, ήξεραν όμως ότι αυτούς πρώτους πρέπει να εξολοθρεύσουν μετά την επιτυχία της προετοιμαζόμενης επανάστασης, γιατί αυτοί βέβαια θα ήταν και οι πρώτοι αμφισβητίες!

Ομως και ως γνήσιοι επιβιωσίες οι καλλιτέχνες, σε μία κοινωνία που ακόμα δεν ξέρει τι να τους κάνει, έχουν το ταλέντο και να κρύβουν την αιρετικότητα της σκέψης ή της αισθητικής τους και να την καμουφλάρουν με το ένδυμα της εκκεντρικότητας. Ετσι, σε εποχές συμβατικές το επαναστατικό τους στοιχείο μετατρέπεται μέσα από την εκκεντρικότητα (για τους αφελείς) σε διασκεδαστικό, ανεβάζοντας παράλληλα και την εμπορική τους αξία. Τίποτε δεν παθαίνει η αληθινή δύναμη του έργου τους, αντίθετα έτσι επεκτείνεται βαθύτερα στην κοινωνία.

Η κοινωνική σύμβαση νομίζει ότι έτσι τους εξαγοράζει, αλλά στην πραγματικότητα οι καλλιτέχνες έτσι αδρανοποιούν τις αντιστάσεις της, και με το αζημίωτο βεβαίως! Σε εποχές επαναστατικές φυσικά, απλά γίνονται πρόσκαιρα οι σημαίες και τα λάβαρα.

Ο ρόλος της αιρετικής τέχνης σήμερα;

Σήμερα τα πάντα μοιάζουν μικτά και πολυδιάστατα. Παρόλο που οι κοινωνικοί θεσμοί μοιάζουν εξωτερικά ισχυροί και υπογείως αλληλέγγυοι, εσωτερικά, σε καθένα τους, σοβούν ισχυρές επαναστατικές και συντηρητικές πολιτικές τάσεις. Κάπου βαθύτερα η ολική αμφισβήτηση ελλοχεύει. Σε κάθε αληθινό έργο τέχνης, λοιπόν, όπως στο απλό μυαλό του κάθε απορημένου, τρομαγμένου πλην ελεύθερου ανθρώπου, μια ειλικρινής τέχνη γεμάτη απορίες είναι απίστευτα παρηγορητική. Και ταυτόχρονα μόνη αυτή μπορεί να δώσει το φιλί της ζωής στην ειρηνική και φυσική μας εξέλιξη στο μέλλον.

Πιστεύετε ότι η αιρετική τέχνη βρίσκει πάντα τρόπο και τόπο να υπάρξει, να ανθήσει;

Φυσικά, αφού είναι η μόνη αληθινή τέχνη. Και μην παίρνετε στενά τον όρο «αιρετικός» με την ηθική ή πολιτική διάσταση. Ο ιμπρεσιονισμός τοπία ζωγράφισε και, ανατρέποντας τη ζωγραφική φιλοσοφία και αισθητική, έκανε αναίμακτη αλλά αληθινή επανάσταση. Ενα ερωτικό μυθιστόρημα, όπως η «Μαντάμ Μποβαρί» ή η «Αννα Καρένινα», ένας αντικοινωνικά ευαίσθητος ποιητής, όπως ο Κώστας Καρυωτάκης, θέτουν σε επαναστατική κίνηση τη ζωή των ανθρώπων διαχρονικότερα από ό,τι οιοδήποτε εύφλεκτο μανιφέστο. Ο Κάφκα, ο Μέλβιλ, ο Τολστόι, ο Ντοστογιέφσκι. Οπου υπάρχει μεγαλοσύνη, υπάρχει και «αιρετικότητα». Αλλά, προς Θεού, μην επιχειρείτε να καθορίσετε και την αιρετικότητα ως δόγμα!

Η σχέση σας με τους ποιητές από τους οποίους είναι εμπνευσμένο το έργο πότε ξεκίνησε και πόσο σας επηρέασε ως δημιουργό;

Η σχέση μου με τους περισσότερους εξ αυτών ξεκίνησε από τα πρώτα εφηβικά μου χρόνια, χάρις στη βιβλιοθήκη των γονέων μου αλλά και των δύο τρομερά φιλαναγνωστών μεγαλύτερων αδελφών μου. Ομως, η προσωπική μου σχέση και με τους ποιητές του καιρού μας, αρκετοί από τους οποίους εμπεριέχονται εδώ, υπήρξε καταλυτική. Μάλιστα, ο Γιώργος Κοροπούλης, που αναδεικνύεται και αυτός μεταξύ των κορυφαίων σύγχρονων λογοτεχνών μας, υπήρξε και λογοτεχνικός σύμβουλος του εγχειρήματος, μεταφράζοντας, υπενθυμίζοντας και υποδεικνύοντας περιοχές της ποίησης άγνωστες έως τώρα σ’ εμένα, όπως λ.χ. ο Καβαλκάντι ή ο Λαφόργκ.

Θα πρέπει εδώ να συμπληρώσω πως εάν δεν είχαν φανεί στην ελληνική λογοτεχνική ζωή ο Διονύσης Καψάλης και ο Γιώργος Κοροπούλης και ως μεταφραστές (ο όρος τούς αδικεί), δεν θα μπορούσε να έχει υπάρξει ο «Μεγάλος Αιρετικός» – τουλάχιστον στην έκτασή του αυτή (30 τραγούδια συνολικά, εκ των οποίων παρουσιάζονται φέτος τα τελευταία 12). Τα μεταφρασμένα από αυτούς ποιήματα έχουν τη δύναμη της πρωτογενούς γραφής στην ελληνική γλώσσα, παραμένοντας απολύτως πιστά και στο νόημα και τη φόρμα. Νομίζετε ότι υπερβάλλω; Κι όμως, όχι. Αφού μελοποιώντας τα μεταφρασμένα ποιήματα στα ελληνικά, με την ίδια μουσική και χωρίς να αλλάξω ούτε μία νότα τραγουδιούνται κανονικά και στην αρχική τους γλώσσα!

Ετοιμάζετε κάτι άλλο αυτήν την εποχή;

Τη δισκογραφική έκδοση του Μόμπι Ντικ – εν όψει της παράστασης του χειμώνα. Και το κοντσέρτο μου για πιάνο και ορχήστρα με την ΚΟΑ, τον Γιώργο Πέτρου και σολίστα τον σπουδαίο Τίτο Γουβέλη, που ηχογραφήθηκε πρόσφατα και θα γίνει και αυτό streaming.

«Τα προσωπικά δεδομένα δεν υφίστανται πλέον»

Στη σημερινή εποχή, που, λόγω πανδημίας, επιβάλλονται πολλά μέτρα, έννοιες όπως η αμφισβήτηση, η επαναστατικότητα, η ανυποταξία, η ελευθερία, στις οποίες αναφέρεται ο «Μεγάλος Αιρετικός», τι διαστάσεις παίρνουν;

Η αλήθεια είναι ότι έχουμε έναν πόλεμο της ανθρωπότητας με τα μικρόβια. Μοιάζει με B movie επιστημονικής φαντασίας, είναι όμως αλήθεια… Και στον πόλεμο η μόνη αξία είναι η επιβίωση, η οποία είναι και η μόνη συνώνυμη έννοια με αυτήν της νίκης. Καλό είναι να μην τα μπερδεύουμε τα πράγματα. Σε κάθε πόλεμο η ιεράρχηση των αξιών είναι τέτοια που προϋποτίθενται και αναγκαίες υποχωρήσεις. Αρκεί να είναι όντως αναγκαίες και όντως περιστασιακές και όχι μόνιμες. Αυτό όμως δεν εξασφαλίζεται, παρά μόνο από τη διαρκή δημοκρατική επαγρύπνησή μας. Οι παραχωρούμενες εξουσίες δύσκολα παίρνονται πίσω.

Ο σημερινός άνθρωπος νιώθει τις αξίες του να διακυβεύονται; Πώς μπορεί να αντισταθεί;

Τα προσωπικά δεδομένα δεν υφίστανται πλέον ως έννοια, όποιος πιστεύει το αντίθετο ή είναι αφελής ή έχει πολύ χιούμορ. Ο γενετικός μας κώδικας, επίσης, είναι πασίγνωστος και οι κλώνοι (όπως και άλλα πολλά) μας περιμένουν στο σκοτάδι απλά να συνηθίσουμε στην ιδέα για να φανερωθούν. Μια νέα γενιά όμως που έχει ήδη βγει δίπλα μας δεν καίγεται για αυτά. Εχει άλλες ανησυχίες, πιο άμεσες και υλικές. Και από αυτήν την εξέλιξη βλέπει μόνο καλά.

Ο κόσμος θα αλλάξει πολύ, μα πάρα πολύ, πολύ σύντομα. Και εάν είναι για καλό ή όχι μου μοιάζει με γεροντική συζήτηση καφενείου. Η εξέλιξη απλά συμβαίνει, θες δεν θες, και φέρνει μαζί και νέες ηθικές, νέα συμφέροντα, νέες ιδεολογίες. Το βασικότερο που πρέπει να αποφευχθεί κατά το δυνατόν είναι η απειλούμενη νέα απολυταρχία που θα έχει απόλυτη στήριξη στην τεχνολογία, στην οικονομία, στον έλεγχο ή και την ίδια τη δημιουργία των επιθυμιών μας, τη γενετική και την κοινωνική αμάθεια και απάθεια.

Η μετατροπή της «εμπειρίας της ζωής» σε «πληροφορία της ζωής» αντίστοιχα και, συνεπώς, δεν μπορεί να προσφέρει ούτε την ευτυχία ως βιωμένη εμπειρία αλλά ως περιγραφική πληροφορία. Η mainstream τέχνη θα οδηγηθεί στη νέα της, χρηστική, θέση. Δεν θα προσφέρει αυτόνομη πνευματική και αισθητική εμπειρία, αλλά θα υπαχθεί στη μαζική βιομηχανική δημιουργία εικονικής πραγματικότητας. Και, φυσικά, τότε θα παύσει να είναι τέχνη. Η αληθινή τέχνη θα κρυφτεί στα νέα της αιρετικά λημέρια. Ή μήπως όλα αυτά έχουν ήδη γίνει;

«Πρώτος διδάξας στην αιρετικότητα ο Μάνος Χατζιδάκις»

Ο «Μεγάλος Αιρετικός» είναι αφιερωμένος στον Μάνο Χατζιδάκι! Πρόκειται για ένα εσωτερικό χατζιδακικό αστείο. Αφού, χάριν παιδιάς, τον «χτύπησα» στο ευαίσθητο σημείο του, το «ρω», που, όπως όλοι ξέρουμε, δεν πρόφερε καλά! Ετσι, μετά το «Μεγάλος Ε-ω-τικός» έκανα το «Μεγάλος Αι-ε-τικός». Οποιος ήξερε τον Μάνο καταλαβαίνει ότι είναι μια «πλάκα» που πολύ θα τον διασκέδαζε. Αλλά και επειδή τα περισσότερα από τα βιβλία των ποιητών αυτών, από τη βιβλιοθήκη των γονέων μου, ήταν ολόιδια με αυτά που είχε στη δική του βιβλιοθήκη, όπως έκπληκτος ανακάλυψα όταν πρωτοπήγα στο σπίτι του, στα 19 μου. Είναι αφιερωμένα με όλη μου την αγάπη και τον σεβασμό, αφού «τήδε κείμαι, τοις κείνου ρήμασι πειθόμενος».

Πόσο σας έχουν επηρεάσει η μουσική και η προσωπικότητα του Μάνου Χατζιδάκι;

Στο κεφάλαιο ελληνικό τραγούδι ο Μάνος Χατζιδάκις είναι ακρογωνιαίος λίθος. Ομως, κυρίως για εκείνα τα τραγούδια του που λίγοι πλέον γνωρίζουν και ακόμα λιγότεροι συνεχίζουν να ακούν. Αυτά όμως είναι που γέννησαν εμάς και τους επομένους μας. Ο «Αιρετικός» μου είναι ένα ετεροχρονισμένο -δυστυχώς- αντίδωρο στον Μάνο Χατζιδάκι. Ετεροχρονισμένο, βέβαια, αφού, όταν μπορούσα να του τα παίξω, δεν θα μπορούσα να τα έχω καν γράψει… Ασε, βέβαια, που στην «Αιρετικότητα», αυτός, ο Ερωτικός, ήταν -και εκεί- ο πρώτος διδάξας.