Παράλληλα με τα ρήγματα που έχουν ενεργοποιηθεί και δίνουν τις σεισμικές δονήσεις, επιστήμονες παρακολουθούν και την ηφαιστειογενή ζώνη της Σαντορίνης, η οποία περιλαμβάνει το ηφαίστειο στην Καλντέρα, καθώς και το υποθαλάσσιο ηφαίστειο Κολούμπος.

Τελευταία έκρηξη

Ο Κολούμπος, στα 7 χιλιόμετρα βορειοανατολικά της Σαντορίνης, είναι ένα από τα πιο ενεργά υποθαλάσσια ηφαίστεια της Μεσογείου. Η τελευταία του έκρηξη το 1650 προκάλεσε την εκπομπή τοξικών αερίων, που κόστισαν τη ζωή σε πάνω από 70 κατοίκους της Σαντορίνης, ενώ το τσουνάμι που ακολούθησε προκάλεσε σοβαρές υλικές ζημιές στη Σαντορίνη, στην Ιο και τη Σίκινο. Επιστήμονες του ερευνητικού προγράμματος SANTORY θεωρούν τον Κολούμπο ένα μοναδικό φυσικό εργαστήριο, το οποίο μελετούν τα τελευταία 20 χρόνια. Την τριετία 2022-2024 ο Κολούμπος παρακολουθήθηκε στενά στο πλαίσιο του ερευνητικού έργου «SANTORY: SANTORini’s Seafloor Volcanic ObservatorY», το οποίο χρηματοδοτήθηκε από το Ελληνικό Ιδρυμα Ερευνας και Καινοτομίας (ΕΛΙΔΕΚ) με χρηματοδότηση 590.400 ευρώ και διάρκεια τρία έτη.

Επιστημονική υπεύθυνη του έργου είναι η καθηγήτρια Γεωλογικής Ωκεανογραφίας του ΕΚΠΑ κ. Παρασκευή Νομικού, η οποία μίλησε στον «Ε.Τ.» της Κυριακής για το πρόγραμμα αυτό. Σύμφωνα με την κ. Νομικού, «στο πλαίσιο του SANTORY έχουν πραγματοποιηθεί συνολικά τρεις ωκεανογραφικές αποστολές. Οι δύο πρώτες αποστολές έγιναν τον Δεκέμβριο του 2022 και τον Ιούνιο του 2023, για την πόντιση των επιστημονικών οργάνων παρακολούθησης και τη συντήρηση του υποθαλάσσιου παρατηρητηρίου στον πυθμένα του κρατήρα του Κολούμπου. Η τρίτη ωκεανογραφική αποστολή πραγματοποιήθηκε στις 20-25 Οκτωβρίου 2023, με το ερευνητικό σκάφος “Φιλία” του ΕΛΚΕΘΕ και το τηλεκατευθυνόμενο όχημα Max Rover σε συνεργασία με το Πανεπιστήμιο Αθηνών. Σε αυτήν την αποστολή συγκεντρώθηκε ένα μεγάλο σύνολο δεδομένων από τα ήδη ποντισμένα όργανα, ενώ εγκαταστάθηκαν και νέοι αισθητήρες».

Ωστόσο, η χρηματοδότηση από τον Δήμο Θήρας σταμάτησε και ενώ η διεθνής επιστημονική ομάδα του SANTORY ζήτησε τη συνέχιση της οικονομικής στήριξης του δήμου με τελευταία επιστολή της στις 21 Ιανουαρίου 2025, προκειμένου να διασφαλιστεί η παρακολούθηση του ενεργού υδροθερμικού πεδίου του Κολούμπου, μέχρι σήμερα δεν έχει λάβει απάντηση για τη συνέχιση της χρηματοδότησης από τον Δήμο Θήρας. 

Καινοτόμα όργανα

Στις αποστολές που πραγματοποιήθηκαν την τριετία 2022-2024 τοποθετήθηκαν στον Κολούμπο καινοτόμα υποθαλάσσια όργανα και αυτό έγινε με τη χρήση των ελληνικών ερευνητικών σκαφών «Φιλία» και «Αιγαίο», αλλά και με τη βοήθεια του υποβρύχιου τηλεκατευθυνόμενου οχήματος (ROV) Max Rover του ΕΛΚΕΘΕ στον κρατήρα του υποθαλάσσιου ηφαιστείου του Κολούμπου, ώστε να συλλεχθούν ακουστικά, οπτικά, φυσικοχημικά δεδομένα με συνεχόμενη ροή, απαραίτητα για την εκτίμηση της ενεργότητας του υδροθερμικού πεδίου του ηφαιστείου και την ανάλυση της ηφαιστειακής επικινδυνότητας της περιοχής μελέτης.

Τα όργανα που αποτελούν το υποθαλάσσιο παρατηρητήριο του Κολούμπου και αφορούν το πρόγραμμα SANTORY είναι αισθητήρες για τη συλλογή ακουστικών δεδομένων, θερμοκρασίας, πίεσης και θολότητας. Επίσης, κλισιόμετρα για τη μέτρηση των θαλάσσιων ρευμάτων μέσα στον κρατήρα, οπτικές κάμερες και ειδικά θερμόμετρα για τη μέτρηση των αλλαγών της θερμοκρασίας. Με την κατάδυση του υποβρύχιου οχήματος έγιναν συλλογή νερού, συλλογή αερίων και υδροθερμικού υγρού και δειγματοληψία ενεργών υδροθερμικών καμινάδων.

«Κατά τη διάρκεια των ερευνητικών έργων έγιναν τρεις ωκεανογραφικές αποστολές, Οκτώβριος 2022, Ιούνιος 2023 και Οκτώβριος 2023, στις οποίες εγκαταστάθηκαν εξειδικευμένα επιστημονικά όργανα για κάποιους μήνες μέσα στον κρατήρα του Κολούμπου, στη συνέχεια ανασύρθηκαν για να συλλεχθούν τα δεδομένα και επανατοποθετήθηκαν. Ετσι, η επιστημονική ομάδα του SANTORY διαθέτει, για πρώτη φορά, χρονοσειρά δεδομένων για ακουστικά, φυσικά και χημικά δεδομένα (time series) για δύο χρονικές περιόδους από τον κρατήρα του ηφαιστείου του Κολούμπου, τα οποία είναι χρήσιμα για την κατανόηση της δυναμικής του ηφαιστείου και την παρακολούθησή του. Τυχόν αλλαγές στις φυσικοχημικές αλλά και τις ακουστικές παραμέτρους σηματοδοτούν την ενεργότητα του ηφαιστείου και είναι απαραίτητες στην εκτίμηση της ηφαιστειακής επικινδυνότητας, όπως γίνεται στην παρακολούθηση των υποθαλάσσιων ηφαιστείων στον κόσμο», αναφέρει η κ. Νομικού.

Πληροφορίες

Σύμφωνα με την καθηγήτρια Γεωλογικής Ωκεανογραφίας του ΕΚΠΑ, τα αποτελέσματα του προγράμματος παρέχουν πολύτιμες πληροφορίες για την εκτίμηση της ηφαιστειακής επικινδυνότητας. Ενώ επισημαίνει ότι «οι πληροφορίες αυτές συμβάλλουν στην προστασία της περιοχής από φυσικές καταστροφές, στην προστασία της ανθρώπινης ζωής αλλά και της τοπικής οικονομίας. Πρέπει, επίσης, να χρησιμοποιηθούν για την επικαιροποίηση του σχεδίου “ΤΑΛΩΣ” για την κατασκευή εξειδικευμένων χαρτών ηφαιστειακής επικινδυνότητας. Παράλληλα, ενισχύουν τη διεθνή θέση της Ελλάδας ως κέντρου επιστημονικής καινοτομίας για τη θαλάσσια έρευνα σε θέματα παρακολούθησης ενεργών υποθαλάσσιων ηφαιστείων. Ωστόσο, για να διατηρηθεί η ροή δεδομένων και να αναλυθούν οι μακροπρόθεσμες δυναμικές του υποθαλάσσιου ηφαιστείου του Κολούμπου, είναι απαραίτητη η συνέχιση της παρακολούθησης του ηφαιστείου με τη λειτουργία κατάλληλων οργάνων μέσα στον κρατήρα. Η υλοποίηση νέων ωκεανογραφικών αποστολών, η συντήρηση και η αναβάθμιση του παρατηρητηρίου, καθώς και η ανάλυση των δεδομένων, απαιτούν σταθερή και διαρκή χρηματοδότηση.

Για αυτόν τον λόγο, η διεθνής επιστημονική ομάδα του SANTORY ζήτησε τη συνέχιση της οικονομικής στήριξης του Δήμου Θήρας με επιστολή στις 9/12/2024 και ξανά στις 21/1/2025 προκειμένου να διασφαλιστεί η παρακολούθηση του ενεργού υδροθερμικού πεδίου του Κολούμπου για τη χρήση ωκεανογραφικών πλοίων και υποβρύχιων οχημάτων. Μέχρι σήμερα δεν έχει λάβει κάποια απάντηση για συνέχιση της χρηματοδότησης από τον Δήμο Θήρας. Η επιστημονική ομάδα του SANTORY, έχοντας τη γνώση ότι ο Κολούμπος είναι ένα φυσικό εργαστήριο έρευνας, συνεργάζεται με τη διεθνή επιστημονική κοινότητα του IODP (υποθαλάσσιες ερευνητικές γεωτρήσεις) και το διεθνές ερευνητικό πρόγραμμα MULTI-MAREX, που τον Δεκέμβριο του 2024 τοποθέτησε υποθαλάσσιους σεισμογράφους στον Κολούμπο και στη θαλάσσια περιοχή Κολούμπου-Αμοργού. Οι νέες αυτές συνεργασίες θα αποφέρουν σημαντικά αποτελέσματα στην κατανόηση των θαλάσσιων γεωκινδύνων βορειοανατολικά της Σαντορίνης, που θα τεθούν υπ’ όψιν σε όλη την επιστημονική κοινότητα».

Συνεργάτες στην έρευνα

Επιστημονικοί εταίροι στο SANTORY είναι το Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών (Εργαστήριο Φυσικής Γεωγραφίας-Τμήμα Γεωλογίας και Γεωπεριβάλλοντος και Τμήμα Φυσικής), το Ελληνικό Κέντρο Θαλάσσιων Ερευνών (Ινστιτούτο Θαλάσσιας Βιολογίας, Βιοτεχνολογίας και Υδατοκαλλιεργειών), το Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο (Σχολή Αγρονόμων & Τοπογράφων Μηχανικών) και το Πανεπιστήμιο Δυτικής Αττικής (Τμήμα Μηχανικών Τοπογραφίας και Γεωπληροφορικής). Τα διεθνή ινστιτούτα National Institute of Geophysics and Volcanology – INGV, Palermo (Ιταλία), ENS (Departement de Geosciences) (Γαλλία), το GEOMAR (Γερμανία), το University of Milano-Bicocca – UNIMI) (Ιταλία), η εταιρία Ploatech (Ισπανία) και το Mediterranean Institute of Oceanography (MIO) (Γαλλία) παρέχουν τεχνογνωσία και εντάσσονται στο πλαίσιο συνεργασίας του προγράμματος.