Του αναλύει το σκεπτικό της έκθεσης, που είναι μια «συνομιλία» 10 Ελλήνων καλλιτεχνών με τη σειρά των χαρακτικών που φέρει τον τίτλο «Los Caprichos», που ο κορυφαίος Ισπανός ζωγράφος Φρανθίσκο Γκόγια δημοσίευσε στις αρχές του 1799 και εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη.

«Είχα πρόσκληση»

«Δεν ετοίμασα έργα για να μπω στην Εθνική Πινακοθήκη. Δεν είχα σκοπό. Ούτε που το σκεπτόμουν ποτέ στη ζωή μου να μπω στην Εθνική Πινακοθήκη. Από την Εθνική Πινακοθήκη είχα πρόσκληση. Βρήκαν κάποια χαρακτηριστικά στη δουλειά μου και μου είπαν “έλα, γιατί θα κάνουμε μια “συνομιλία” με τα έργα του Γκόγια” κι εγώ πέταξα από τη χαρά μου, γιατί ποτέ δεν το είχα φανταστεί στη ζωή μου. Η Εθνική Πινακοθήκη έχει θεσμικά όργανα, δεν είναι μια γκαλερί που κανονίζει κάποιος και εκθέτει τα έργα του. Εδώ υπάρχουν επιμελητές και θεσμικά όργανα. Και όταν με προσκάλεσαν, δέχτηκα με πολύ μεγάλη χαρά», αναφέρει στον «Ε.Τ.» της Κυριακής ο κ. Χριστόφορος Κατσαδιώτης, ο οποίος δεν περίμενε ότι τα έργα του θα βανδαλίζονταν από τον βουλευτή της Νίκης Νίκο Παπαδόπουλο, ο οποίος θεώρησε τα έργα του χαράκτη βλάσφημα!

«Σε καμία περίπτωση δεν είχα σκοπό να προσβάλω την πίστη και τα ιδανικά του οποιουδήποτε. Είναι ένας σχολιασμός μου απέναντι στην εξουσία που ασκεί η Εκκλησία. Τα έργα είναι καλλιτεχνικά εικαστικά, εικάζω σημαίνει νομίζω και είναι η έκφραση από αυτό που νομίζει ο καλλιτέχνης πάνω σε ένα θέμα, σε μια κατάσταση, σε ένα πρόσωπο και δεν εννοώ απέναντι στο πρόσωπο του Θεού, δεν είναι αυτό το θέμα. Αυτό που βλέπετε στην Εθνική Πινακοθήκη, όσον αφορά τα δικά μου έργα, δεν είναι ιερές εικόνες και δεν έχουν λατρευτικό χαρακτήρα ούτε βρίσκονται σε έναν θρησκευτικό χώρο. Τα έργα μου εκτίθενται στην Εθνική Πινακοθήκη, διότι “συνομιλούν” με την παράλληλη έκθεση που γίνεται του Γκόγια. To κοινό μας σημείο, όπως και με τους άλλους 9 καλλιτέχνες που εκθέτουν στη “Σαγήνη του Αλλόκοτου”, είναι τα χαρακτικά του Γκόγια, που είναι η παραμόρφωση. Είναι, λοιπόν, ένα αποτέλεσμα εικαστικότητας, όπου ο εικαστικός θέτει ερωτήματα σε σχέση με κάποιο θέμα και είναι ελεύθερος να εκφράσει αυτό που νομίζει. Βέβαια, είναι απόλυτα συμβατό ότι δεν είναι όλοι οι θεατές συμβατοί με κάθε έργο. Αλλά δεν υποχρεώσαμε κανέναν με το ζόρι να μπει σε έναν δημόσιο εκθεσιακό χώρο», επισημαίνει ο κ. Κατσαδιώτης.

Εγκαίνια

Η έκθεση «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου» ανακοινώθηκε από την Εθνική Πινακοθήκη και έκανε εγκαίνια στις 22 Ιανουαρίου 2025, ενώ θα διαρκέσει μέχρι και τον Σεπτέμβριο του 2025. Στην περιγραφή της έκθεσης αναφέρεται, μεταξύ άλλων: «Με κινητήριο μοχλό τις σειρές των χαρακτικών έργων του Γκόγια στην Εθνική Πινακοθήκη και συνεπείς στην πρόθεση να ανανεώσουμε τα εργαλεία ανάγνωσης των ιστορικών συλλογών με το πρόγραμμα δράσεων του Ενδιάμεσου Χώρου, παρουσιάζουμε, παράλληλα με την έκθεση των 80 χαρακτικών της σειράς “Los Caprichos”, ένα θεματικό αφιέρωμα στην ελληνική τέχνη με τίτλο “Η Σαγήνη του Αλλόκοτου”. Στην ομαδική έκθεση περιλαμβάνονται έργα δέκα καλλιτεχνών, που από διαφορετικές αφετηρίες εναγκαλίζονται και εικονίζουν το αλλόκοτο, το υβριδικό και το γκροτέσκο. Οικειοποιούμενοι το παράταιρο, το ξένο και το αποτρόπαιο, οι καλλιτέχνες επαναπροσδιορίζουν τα όρια του ανθρώπινου και αμφισβητούν τις αυστηρές διχοτομικές διακρίσεις μεταξύ φυσικού και τεχνητού, ακυρώνοντας στην πράξη τις παραδοσιακές ταξινομήσεις που οριοθετούν με αυστηρότητα τα είδη. Πραγματεύονται τη σχέση του εύμορφου με το δύσμορφο, του ανθρωπόμορφου με το ζωόμορφο, τη φύση και τον τεχνολογικό πολιτισμό, για να διερμηνεύσουν ψυχικές καταστάσεις και κοινωνικές διεργασίες αποκλεισμού και περιθωριοποίησης, αλλά και να προτείνουν, άλλοτε με χιούμορ, άλλοτε με καυστική ειρωνεία και άλλοτε με βαθιά υπαρξιακή αγωνία, την ανατρεπτική αποδόμηση των στερεοτύπων με τα οποία έχουμε γαλουχηθεί».

ΤΙ ΠΡΟΗΓΗΘΗΚΕ ΣΤΗ ΒΟΥΛΗ

Μενδώνη: «Το υπουργείο ουδέποτε προβαίνει σε ενέργειες λογοκρισίας»

Η έκθεση θα διαρκέσει μέχρι τον ερχόμενο Σεπτέμβριο και τα έργα του κ. Κατσαδιώτη που βανδαλίστηκαν θα εκτίθενται στο πάτωμα όπως τα πέταξε από τον τοίχο ο βουλευτής της Νίκης Νίκος Παπαδόπουλος, ο οποίος από τις 25 Ιανουαρίου 2025 είχε καταθέσει ερώτηση στη Βουλή προς την υπουργό Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, με θέμα «Απόσυρση από έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης ζωγραφικού πίνακα που προσβάλλει την ορθόδοξη πίστη μας».

Συγκεκριμένα, στην ερώτησή του ο βουλευτής που εισέβαλε στην Εθνική Πινακοθήκη, την περασμένη Δευτέρα το πρωί, ζητούσε την απόσυρση των έργων «Εικόνισμα η Παναγία με τον Χριστό αγκαλιά (άτιτλο)» και «O Χασάπης της Λεωφόρου». Στην απάντησή της η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, ανέφερε: «Το υπουργείο Πολιτισμού, δρώντας πάντοτε με γνώμονα την προστασία της εν γένει πολιτιστικής και καλλιτεχνικής κληρονομιάς της χώρας, ουδέποτε προβαίνει σε ενέργειες λογοκρισίας».

Η γνωμοδότηση του νομικού εκπροσώπου της Εθνικής Πινακοθήκης, Γ. Οικονομόπουλου

Η απάντηση της υπουργού Πολιτισμού, Λίνας Μενδώνη, προήλθε και από τη γνωμοδότηση του νομικού εκπροσώπου της Εθνικής Πινακοθήκης,  Γιώργου Οικονομόπουλου, ο οποίος την απέστειλε, στις 31 Ιανουαρίου 2025, στην υπουργό Πολιτισμού.

Μεταξύ άλλων, ο κ. Οικονομόπουλος αναφέρει στη γνωμοδότησή του: «Βασικό κριτήριο για την κατάφαση ή μη συλλογικής προσβολής της προσωπικότητας κατά την in concreto στάθμιση των δύο έννομων αγαθών είναι και το μέτρο της καλλιτεχνικής αξίας του έργου. Μεγάλη αισθητική αξία ενός έργου σημαίνει ότι η μυθοπλασία έχει συντελεσθεί με επιτυχία. Ο καλλιτέχνης έχει επιτύχει να ανυψώσει το έργο του στην αισθητική εκείνη σφαίρα που το πραγματικό-υποκειμενικό έχει ενωθεί με το φανταστικό-αντικειμενικό. Σημαντικός δε παράγοντας για τη διάγνωση της μεταστοιχείωσης του πραγματικού σε φαντασιακό, αποτελεί το κίνητρο που ώθησε τον καλλιτέχνη να δημιουργήσει το συγκεκριμένο έργο, η αναζήτηση του οποίου δεν πρέπει να βασίζεται στις δηλώσεις του ίδιου του καλλιτέχνη αλλά στην αντικειμενική γνώμη των ειδημόνων. Εξετάζοντας τη μορφή αυτή συλλογικής προσβολής της προσωπικότητας, εκκινούμε από τη διαπίστωση ότι κατά κανόνα τα έργα των δημιουργών που καταπιάνονται με ένα τόσο υψηλής στάθμης θέμα, όπως οι θρησκευτικές πεποιθήσεις μιας μεγάλης ομάδας ατόμων, έχουν μεγάλη αισθητική αξία και κατά αποτέλεσμα δεν είναι ικανά να προσβάλουν το θρησκευτικό αίσθημα των πιστών. Στα έργα τέχνης αυτής της θεματολογίας, η μετουσίωση του πραγματικού σε φαντασιακό επιτυγχάνεται, αφού το κίνητρο του καλλιτέχνη δεν είναι ταπεινό αλλά συνίσταται στην άσκηση θεωρητικής κριτικής στις θρησκευτικές αξίες.

Στον αντίποδα, όταν ένα έργο είναι χαμηλού αισθητικού επιπέδου και ο καλλιτέχνης, έχοντας ως κίνητρο την κερδοσκοπία ή την υπέρμετρη προβολή του, επιδεικνύει υπερβολική περιφρόνηση προς τα θρησκευτικά πιστεύω κάποιας ομάδας ατόμων, οι θιγόμενοι μπορούν, επικαλούμενοι την κατά το άρθρο 57 του Α.Κ. προστασία της προσωπικότητάς τους, να επιδιώξουν την άρση της προσβολής και την παράλειψή της στο μέλλον. Αυτό συμβαίνει όταν ένας καλλιτέχνης εκφράζεται δημοσίως μέσω του έργου του περιφρονητικά για ορισμένες θρησκευτικές πεποιθήσεις, έχοντας συνείδηση της καθυβριστικής του ενέργειας και προβαίνει σε αυτή με σκοπό την ικανοποίησή του, διαπράττοντας το έγκλημα της καθύβρισης θρησκεύματος.

Στην περίπτωση, ωστόσο, που το έργο είναι μεγάλης αισθητικής αξίας, ακόμα και αν κίνητρο του δημιουργού υπήρξε η επιθυμία του να χλευάσει τις θρησκευτικές πεποιθήσεις των οπαδών μίας θρησκείας, η αρχή της αναλογικότητας επιβάλλει να μην απομακρυνθεί το καλλιτεχνικό έργο από τη σφαίρα της δημοσιότητας. Και αυτό διότι η θρησκευτική πίστη είναι τόσο στέρεα ριζωμένη στην ψυχή των πιστών, ώστε σε μία κοινωνία που θέλει να σέβεται τη διαφορετικότητα του άλλου να μην απαιτείται για την περαιτέρω εδραίωση του θρησκευτικού συναισθήματος η απαγόρευση της έκθεσης στο κοινό ενός μεγάλης αισθητικής αξίας, αλλά συνάμα υβριστικού-προσβλητικού προς τα θεία καλλιτεχνικού δημιουργήματος.

Πέραν της υπεροχής, ωστόσο, του μυθοπλαστικού στοιχείου στο έργο τέχνης, προσβολή του θρησκευτικού συναισθήματος των πιστών και κατ’ επέκταση της προσωπικότητάς τους δεν είναι δυνατό να επέλθει εκ του γεγονότος και μόνο ότι αυτοί πληροφορούνται ότι σε προβεβλημένο δημόσιο χώρο εκτίθεται φερόμενο ως βλάσφημο έργο τέχνης, που παραβιάζει μέσω της δημόσιας έκθεσής του τους θεμελιωδέστερους κανόνες του θρησκευτικού δόγματος που πρεσβεύει ο ενοχλούμενος, διότι μόνη η έκθεση δεν αρκεί να θεμελιώσει την αξίωση για επέμβαση του κράτους με στόχο την καταστολή κάθε ενοχλητικού μηνύματος.

Επιπλέον, ανάμεσα στην πράξη της προβολής του φερόμενου ως επιλήψιμου έργου τέχνης και την προσβολή του θρησκευτικού συναισθήματος όσων ζητούν την απαγόρευση της έκθεσής του πρέπει να υφίσταται αιτιώδης συνάφεια. Στο μέτρο που κάποιος δεν εξαναγκάζεται με άμεσο ή έμμεσο τρόπο να δει το έργο τέχνης, προσβολή της προσωπικότητάς του δεν υπάρχει ελλείψει του αναγκαίου αιτιώδους συνδέσμου.

Συμπερασματικά, είναι πράγματι παράλογο να αξιώνουμε να προστατεύεται από την έννομη τάξη το σύνολο των ιδεών, των συναισθημάτων και των πεποιθήσεων που συνιστούν την προσωπικότητα του κάθε ατόμου. Και τούτο γιατί ο μόνος νοητός κανόνας που θα μπορούσε να προστατεύσει τα συναισθήματα και τις πεποιθήσεις όλων από οποιαδήποτε προσβολή θα ήταν εκείνος που θα επέβαλε στους πάντες “άκρα του τάφου σιωπή”. Εφόσον δεχόμαστε ότι η ελευθερία της τέχνης έχει όρια, τότε τα όριά της καλούμαστε να τα ανιχνεύσουμε σε συγκεκριμένη βλάβη και πόνο που προκαλεί σε τρίτα πρόσωπα. Οχι, όμως, σε κάθε βλάβη και κάθε πόνο. Δεν μπορεί να υπάρχει ένα γενικευμένο δικαίωμα όλων στη μη προσβολή των πεποιθήσεών τους».

Σημειώνεται ότι προηγουμένως τα βανδαλισμένα έργα παρέμεναν στο δάπεδο της αίθουσας που τα φιλοξενεί από τη στιγμή της επίθεσης που πραγματοποίησε ο βουλευτής, μέχρι και χθες.

Η ανακοίνωση αναφέρει: «Σας ενημερώνουμε ότι με γνώμονα την ασφάλεια της Εθνικής Πινακοθήκης- Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου, των έργων τέχνης, των εργαζομένων και των επισκεπτών, καθώς και την αποκατάσταση της εύρυθμης θεσμικής λειτουργίας, τα έργα τέχνης του Χριστόφορου Κατσαδιώτη, τα οποία παρουσιάζονταν στην έκθεση, «Η Σαγήνη του Αλλόκοτου» απομακρύνθηκαν από το δάπεδο με τη σύμφωνη γνώμη του καλλιτέχνη».