Γράφει ο Γιώργος Ν. Παπαθανασόπουλος

Ο Αγιος Κοσμάς εργάσθηκε υπό τη δαμόκλειο σπάθη του Οθωμανού τυράννου και το έργο του ήταν ιεραποστολικό και δι’ αυτού πέτυχε να ξυπνήσει τις θρησκευτικές και εθνικές συνειδήσεις των υπόδουλων Ελλήνων. Ο Ρήγας ήταν ο ιδιοφυής επαναστάτης, που ήθελε μιαν ελεύθερη πατρίδα, δημοκρατική, με βάση τις αρχές και την παράδοση του Ελληνισμού. Αγιο Κοσμά και Ρήγα ενώνουν το ότι είναι μάρτυρες, ο Αγιος Κοσμάς δολοφονήθηκε το 1779 και ο Ρήγας το 1798, και ότι επιδίωξαν την κοινή συνεννόηση των υπόδουλων βαλκανικών λαών, ορθόδοξων χριστιανών κατά το θρήσκευμα, με την ελληνιστική αφομοίωση και με κοινό όργανο συνεννοήσεως την Εκκλησία και την ελληνική δημοτική γλώσσα των χρόνων εκείνων.

Ο Κοραής ήταν ο εκ του μακρόθεν θεωρητικός της δημιουργίας ελεύθερης ελληνικής πατρίδας, με την παράλογη και αντιεπιστημονική απόρριψη 1.000 ετών της Ιστορίας της και με την ιδεολογική εμμονή του και υιοθέτηση αρχών ξένων προς τη μακραίωνη και πλούσια παράδοσή της και την εξίσου παράλογη επιβολή στους Ελληνες μιας τεχνητής γλώσσας, της αποκληθείσης «καθαρεύουσας».

Ομως ιδεολογικοί οπαδοί του Κοραή έθεσαν τον εν λόγω λόγιο δίπλα στον Αγιο Κοσμά και στον Ρήγα, όπως και στους, όπως εκείνοι, δολοφονηθέντας Καποδίστρια και Γρηγόριο τον Ε’. Παράδειγμα είναι ο Αντώνης Γεωργίου, ο οποίος στο έργο του «Πολιτικόν Κάτοπτρον των πολιτικών της Ελλάδος κατά τον εν έτει 1877 Ρωσσοτουρκικόν πόλεμον» (Εκ του Τυπογραφείου Σωκράτους Περ. Ιασεμίδου, Αθήναι, 1880), έγραψε επιγραμματικά το στίχο: «Και τον Αγιο Κοσμά ‘χα υιό, και Ρήγα πρώτους μου τους δυο, Καποδίστρια, Πατριάρχη, Κοραή, Γρηγόρ’ εθνάρχη. Τους πρώτους δυο μου σκότωσαν Χαλντούπιδες, εφόνευσαν τον Αγιο Κοσμά ‘σ Μπεράτη και τον Ρήγα σ’ Μπελιγράτη».

Το 1907 το περιοδικό «Τα Πάτρια» (20/1/1907, σσ. 2-3), όργανο της εταιρίας «Της υπέρ των πατρίων αμύνης» έγραψε: «Από του Δημητρίου Χαλκοκονδύλη και του Μάρκου Μουσούρου μέχρι του Κοραή άπειροι εγένοντο ήρωες, ους Συ μακαρία μήτηρ έθρεφας, της ελευθερίας αργυρόφωνοι κήρυκες, μεταξύ δε αυτών γιγάντιος αίρεται Κοσμάς ο Αιτωλός…».

Ο φιλόλογος και συγγραφέας Τρύφων Ευαγγελίδης (Τρίγλεια 1863 – Αθήνα 1941) στο πόνημά του «Τα ελληνικά σχολεία από της Αλώσεως (1453) μέχρι του 1831 μετά προλεγομένων περί της παιδείας παρά τοις Βυζαντινοίς και περί της διδακτικής μεθόδου» (Τύποις Ι. Χατζηιωάννου, Αθήναι, 1933, σσ. 74-75) βάζει μαζί Αγιο Κοσμά, Ρήγα και Κοραή, εκφράζει όμως το παράπονο πως στο προαύλιο του Πανεπιστημίου των Αθηνών υπάρχουν μόνο οι ανδριάντες των δύο, Ρήγα και Κοραή: «Το έργον του τε Κοσμά και του Ρήγα…, συνέχισεν ο σοφώτατος των νεωτέρων Ελλήνων Αδαμάντιος Κοραής, προς ους η Πατρίς ίδρυσεν εν τοις Προπυλαίοις του Πανεπιστημίου ανδριάντας, υπολείπεται όμως έτι η αυτή έντιμος πράξις και προς τον απλούν εκείνον μοναχόν, τον Κοσμάν τον Αιτωλόν, λέγω, άνευ του κηρύγματος του οποίου ίσως να μην υπήρχον χριστιανοί και Ελληνες, οι την Μακεδονίαν, Ηπειρον και Αλβανίαν οικούντες».

Χαρακτηριστικό για το εθνικό έργο του Πατροκοσμά είναι το άσμα που απάγγειλε ο Παναγιώτης Συνοδινός το 1893 στην αίθουσα των «Φίλων του Λαού»: «…Το μεγαλύτερ’ όνομα, αλλά λησμονημένο και στο λαό που έσωσεν αγνώριστο και ξένο… Ποτέ δεν θα φύτρωνε των Φιλικών ο σπόρος, ένας πτωχός καλόγηρος αν τότε οδοιπόρος το σπόρο δεν επότιζε μ’ ευλογημένο δάκρυ… Είναι ντροπή ένας λαός ούτε να μην ηξεύρη ποιο πρώτο τον οδήγησε εις τη ζωή αστέρι κι εφώτισε μ’ αχτίνες το πρώτο κίνημά του…». Είναι αληθές ότι εμπαθείς οπαδοί του Διαφωτισμού στην Ελλάδα αγνοούν το κορυφαίο λυτρωτικό έργο και τις εξαιρετικές υπηρεσίες που προσέφερε ο Πατροκοσμάς στον Ελληνισμό.

Το έργο και το τέλος του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού μοιάζει με αυτό του Αποστόλου των Εθνών Παύλου. Ο Παύλος για τη διάδοση του Ευαγγελίου κοπίασε περισσότερο από κάθε άλλον Απόστολο. Ο Αγιος Κοσμάς κοπίασε περισσότερο από κάθε άλλον κληρικό. Και των δύο τα χρόνια της ιεραποστολής χωρίζονται σε περιοδείες. Τρεις περιοδείες έκαμε ο Απόστολος Παύλος εις Παλαιστίνη, Μικρά Ασία, Ελλάδα, συν το ταξίδι στη Ρώμη, όπου και μαρτύρησε. Ο ισαπόστολος Κοσμάς έκαμε τέσσερις ανά τον ελληνικό χώρο. Και οι δύο μίλησαν με την απλή ελληνική γλώσσα της εποχής τους και απευθύνθηκαν προς όλους τους ανθρώπους, χωρίς καμία διάκριση φυλής ή θρησκεύματος, και οι δύο με το έργο τους ανέτρεψαν όσα είχαν επιβληθεί από τους ισχυρούς της Γης, και οι δύο προκάλεσαν το μίσος όσων εθίγοντο από τους λόγους τους και οι δύο μαρτύρησαν για τον Ιησού Χριστό, ο Παύλος στη Ρώμη, ο Κοσμάς στο Μπεράτι από τους Τούρκους.

Ο Κοσμάς κήρυξε όπως ο Παύλος. Στο κήρυγμά του ήταν απλός και επικοινωνούσε άριστα με τους ακροατές του, δείχνοντάς τους αγάπη και για τον καθένα από αυτούς ενδιαφέρον. Ηταν τόσο προσφιλής στον απλό λαό, ώστε όταν έπρεπε να αναχωρήσει από ένα μέρος, όλοι τον παρακαλούσαν να μείνει κι άλλο μαζί τους και πολλοί τον ακολουθούσαν και στο επόμενο μέρος που μετέβαινε. «Και σήμερα ακόμη», γράφει ο μακαριστός μητροπολίτης Φλωρίνης Αυγουστίνος (Καντιώτης), «όποιος διαβάζει τις διδαχές του, τις οποίες διέσωσαν μαθητές του, νιώθει την ψυχή του να μεταρσιώνεται και να αγαλλιάζει».

Μικρό δείγμα των Διδαχών του παρατίθεται. Στην Πέμπτη Διδαχή γράφει για την αξία να έχουν οι Ελληνες σχολεία: «Να σπουδάζετε και σεις, αδελφοί μου, να μανθάνετε γράμματα όσον ημπορείτε. Και αν δεν εμάθετε οι πατέρες, να σπουδάζετε τα παιδιά σας, να μανθάνουν τα ελληνικά, διότι και η Εκκλησία μας είναι εις την Ελληνικήν… Καλύτερον, αδελφέ μου, να έχης ελληνικόν σχολείον εις την χώραν σου, παρά να έχης βρύσες και ποτάμια. Και ωσάν μάθης το παιδί σου γράμματα, τότε λέγεται άνθρωπος. Το σχολείο ανοίγει τας εκκλησίας…».

Στην Τρίτη του Διδαχή ο Αγιος Κοσμάς τονίζει ότι το Γένος έχει ανάγκη αξίων ιερέων, οι οποίοι πρέπει να στοχάζονται ότι το φελόνι τους δεν έχει μανίκια, γιατί «φανερώνει πως δεν πρέπει να έχουν χέρια να ανακατώνονται στα κοσμικά πράγματα». Και προσθέτει: «Αλίμονο στον ιερέα που είναι ανάξιος, αγράμματος, μολυσμένος με αμαρτίες, που για να γίνει δεσπότης δίδει γρόσια και βάνει μεσίτες, και που αν και διαβάζει το Ευαγγέλιο είναι ψεύτης».

Σημ. Πολλά από τα αναφερόμενα στοιχεία προέρχονται από την εξαίρετη εργασία του αείμνηστου εκλεκτού συναδέλφου και εξαιρέτου συγγραφέως Κώστα Σαρδελή «Αναλυτική βιβλιογραφία Κοσμά του Αιτωλού 1765 – 1973», Εκδ. «Εστίας», 2η Εκδ., Αθήνα, 1974.

Από την έντυπη έκδοση